arch/ive/ief (2000 - 2005)

De expositie is verdeeld in zes thema's. Het begint met een Terugblik in de Tijd, want Congo's geschiedenis vangt natuurlijk vroeger aan dan bij de Europese en Amerikaanse ontdekkingsreizigers. Aan de entree kan je direct naar twee van de boeiendste thema's: links (zaal-2) "Hiërarchieën" en rechts (zaal-3) "Transacties".

De koloniale "hiërarchie"

"Hiërarchieën" behandelt de verovering en inrichting van de kolonie. Ze toont eerst hoe de Congo-staat, het privé-wingewest van de Belgische koning Leopold-2, tot stand kwam rond 1900. Kort daarvoor, in 1885 in Berlijn, hadden de grootmachten van toen Afrika onder elkaar verdeeld. Het duurde tot de Eerste Wereldoorlog (1914-187) voor ze alle gebieden ook echt bezet hadden en de grenzen gefixeerd waren. Die grenzen sneden vaak hele volkeren in twee. Dat proces van verovering en concurrentie, ook met Arabische handelaars, is met kaarten geïllustreerd. In 1908 ging de Congo-staat over naar de Belgische staat. "Vandanaf was Belgisch-Congo een klassieke kolonie, beheerd volgens de principes van rentabiliteit", zegt een opschrift.

Primitieve geweren

Iets meer over vier opvallende plekken in zaal-2. In een kast staan een Albini-geweer en een Luiks percussiegeweer. "De bewapening van toen zegt iets over het geweld", zei professor Marechal bij de opening, en hij voegde erbij dat met zulke "primitieve" geweren onmogelijk 10 miljoen Congolezen van kant gemaakt kunnen zijn, dat cijfer is werkelijk extravagant", aldus Marechal. Maar het geweld van de koloniale macht was wel extreem.
Ter illustratie is een stuk uit een brief uit 1895 uitvergroot. Daar lezen we hetvolgende (in het Frans): "we hebben 2838 cartouches afgevuurd (hij wil aangeven dat hij spaarzaam is geweest want een omzendbrief had geklaagd dat er teveel kogels voor niets werdn afgevuurd) en 1346 inboorlingen gedood. We hebben 162 dorpen verwoest, de huizen platgebrand en de aanplantingen gekapt om de bevolking door de honger te verminderen". De brief is met de hand geschreven door de magistraat Marcelin De Saegher en beschrijft een strafexpeditie van een zekere Fiévez.
Bijna aan het einde van zaal 2 komen 'Congo in oorlog' en de Weermacht (Force Publique) aan bod. Eén foto toont hoe de Weermacht in 1931 Mwenga-chef Shakindungu arresteerde. De tekst daarbij luidt: "Als politie heeft de Force Publique deelgenomen aan de onderdrukking van opstanden en vooral van de voornaamste opstand van Kwango in 1931".

Bommenjagers

'Congo in Oorlog' moet een glorierijke periode geweest zijn. Er hangt een foto van Spitfire-"bommenjagers" die door "de kolonie aangeboden waren aan het Belgische eskadron van de Royal Air Force" (tijdens de Tweede Wereldoorlog). Wat we nergens lezen is dat de Congolezen in de jaren 1940-45 verplicht waren een "oorlogsinspanning" te leveren en voor henéén van de zwartste periodes uit de Belgische koloniale tijd waren.

Polemiek

Deze opvallende schakels in zaal-2 illustreren drie discussiepunten over de tentoonstelling. Bij de geweren kan de vraag gesteld of ze daar soms gezet zijn om het geweld af te zwakken, dit ruikt naar manipulatie. De brief toont dat nagenoeg iedereen erkent dat het geweld buitensporig was. Bij de Weermacht hangt de "enig beschikbare foto" van de onderdrukking van de Kwango-opstand; de Congolezen hebben vaak gerevolteerd tegen de koloniale onderdrukking, maar dat facet van de koloniale geschiedenis ontbreekt grotendeels. De extreme uitbuiting van de oorlogseconomie (1940-45) is helemaal onder de mat geveegd.

Vluchtige informatie

Naar aanleiding van de expositie is een boek uitgegeven met lange artikelen van een selectie van wetenschapslui die op de Congolese geschiedenis werken. Een echte catalogus van de tentoongestelde voorwerpen en documenten is er niet. Dat is spijtig. De expositie is immers erg klassiek opgevat, dat wil zeggen: bezoekers moeten véél lezen, en veel belangrijke informatie, die hier nu is uitgestald, zal na de tentoonstelling ook weer ingepakt worden en dan voor het grote publiek niet meer beschikbaar zijn.

Grondstoffen-export

Die vluchtigheid speelt de bezoeker vooral in zaal-3, die "Transacties" is genoemd, parten. De titel past overigens niet. Transactie betekent, volgens het woordenboek, "een wederzijdse overeenkomst" waar een onderhandeling aan te pas komt. Maar in feite hadden de Congolezen niets te zeggen over wat er met hun rijkdommen en grondstoffen gebeurde. Nog iets: "Congo krijgt een plaats in de mondiale economie", zegt een opschrift. Maar in werkelijkheid hield België zijn kolonie helemaal aan de periferie van de mondiale economie.

Welvaart en stabiliteit...in België

Aan de in- (of uit-)gang van zaal-3 een merkwaardig stuk: een affiche met een tweeluik, gemaakt door Jacob Gielen in 1895, getiteld "Voor de Bekering-Na de Bekering". Ze legt uit waarom de kolonie ook voor de Belgische heersende klasse zo belangrijk was. Het opschrift bij deze affiche luidt: "In 1895 was Leopold-2 naar eigen zeggen bijna failliet. Hij deed een beroep op financiële ondersteuning van België". Maar in België stuitte hij op tegenstand. Het argument van de koning en de "Conglofielen" was dat "het afzetgebied van de Congolese markt een doeltreffende remedie was tegen de verpaupering (van de Belgen, rc), en tegen de anarchie". Met de "anarchie" werd de arbeidersbeweging bedoeld; Gielen had die afgebeeld als gepeupel dat een spandoek meedraagt waarop staat: Vive La Commune!, een verwijzing naar de Commune van Parijs van 1870 toen de volksklasse een tijdlang de Franse hoofdstad had bestuurd.

Generale Maatschappij, en dochters

De export van Congo's grondstoffen is uitgedrukt op enkele grafieken, in het centrum van zaal-3. Omdat de cijfers bijzonder sprekend zijn, zijn ze hieronder gereproduceerd. Niet alleen zijn er gigantische hoeveelheden rubber, koper enz. uit Congo weggevoerd, het land hoorde kennelijk ook bij 's werelds grootste producenten. Eén van de uitbaters, de Generale Maatschappij, met een schare dochters en filialen, is geïdentificeerd in een schema.
Een aparte grafiek getiteld "Kapitaalconcentratie" maakt de optelsom van de kapitalen die in Congo geïnvesteerd zijn. Voor de periode van 1887 tot 1956 ging het om 73.677 miljoen Belgische frank (aan de koers van 1950). Daarvan kwam ruim 34 miljoen uit België, bijna 14 miljoen uit Congo, Rwanda en Burundi en ruim 2 miljoen uit Groot-Brittannië, thuisland van onder meer de palmolie-gigant Lever.

Export-grafieken

Export Koffie (in ton)

(Bron: Statistieken Tienjarenplan)

Export Rubber (in ton)

(Bron: Statistieken Tienjarenplan)

Export Koper (in ton)

(Bron: C.J. Schmitz, World Non-Ferrous Metal Production, 1979)

Export Uranium (in ton)

(Bron: J. Vanderlinden, ARSOM, 1991)

Export Electriciteit (in miljoen Kilowattuur)

Export Palmolie 1952-1953 (in ton)

Dwangarbeid

Volgens de tentoonstelling ging de rubber-exploitatie "enkel tijdens de rubberjaren" met brutaal geweld gepaard, dus "tijdens de twintig jaar durende internationale rubberexpansie" (van circa 1890 tot 1910). Maar uit bovenstaande cijfers blijkt alvast dat er niet één maar twee "rubberexpansies" zijn geweest en dat die van de jaren '40 en '50 veel aanzienlijker was dan die van tijdens Leopold-2.
De "stelsels van dwangarbeid" stopten bovendien niet met Leopold-2 maar duurden voort tot na de Tweede Wereldoorlog, met een piek tijdens die oorlog. Die wetenschap is in zaal-3 vermist. Een kanttekening: de expositie-makers hadden voor meer informatie bij ex-ambassadeur Jules Marchal te rade kunnen gaan. Hij heeft nog in 1999-2000 drie werken gepubliceerd met een boel gegevens over dwangarbeid voor de koper- en goudproductie, de palmolie en de spoorwegen.
Eén episode beschrijft hoe de koper-reus Union Minière in december 1941 in de fabriek van Shituru een staking bedwong. Het leger schoot er 45 stakende arbeiders, 2 vrouwen en 3 kinderen dood.

Basis-onderwijs

Rassen-segregatie vormde de grondslag van de Belgische koloniale samenleving. De Belgische publieke opinie was zich daarvan al begin de jaren '50 volop bewust. Dat blijkt in zaal-4, getiteld "Ontmoetingen", waar persknipsels uit 1951 bevestigen dat er in Congo een "colour bar" bestaat, een scheiding op basis van huidskleur.
De steden waren verdeeld in een Cité Indigène en een Cité Européen en in dat laatste stadsdeel waren Afrikanen ongewenst. Belgische gouverneurs zoals Pierre Ryckmans hadden die Belgische Apartheid in de jaren'30 wel vurig verdedigd.
Voor het onderwijs pakten de Belgen het helemaal anders aan dan de Fransen of de Engelsen die in hun kolonies de opleiding van een elite toelieten. De Belgen gaven "voorrang aan massa-onderwijs". Rond 1910 waren er al talrijke Congolezen tot medische assistenten geschoold, de Belgische koloniale macht had hen nodig voor "de opsporing en behandeling van grote endemische ziekten". Hogerop konden de assistenten niet. Het onderwijs was als een pyramide georganiseerd: zeer breed onderaan, maar bijzonder smal aan de top. In 1960 zat 95% van de schoolgaande Congolezen in het Lager Onderwijs en waren er amper 29 met een diploma van de universiteit.

Beschaving

Zaal-5, Beeldvorming, vergelijkt de wereldtentoonstellingen van 1897 en die van 1958. Ze produceerden voor de Belgische publieke opinie een stroom van beelden over Congo. Merkwaardige conclusie: "ondanks het tijdsinterval" droegen deze tweee evenementen nagenoeg "dezelfde boodschappen hoog in het vaandel, namelijk beschaving, vooruitgang en moderniteit".

Lumumba, omstreden held

Op 30 juni 1960 wordt Congo onafhankelijk. De gebeurtenis, met alles wat eraan voorafgaat en erop volgt, werkt diep in op het bewustzijn van de Congolezen èn de Belgen. Tot vandaag blijven de opinies over deze politieke en historische breuk sterk verdeeld. Dat is merkbaar in zaal-6 over de Onafhankelijkheid, die onderverdeeld is in "Opstanden" en "Secessies".
Patrice Lumumba, die in juni 1960 Congo's eerste premier werd, krijgt géén éénduidige maar een ambigue behandeling. Het commentaar van de expositie luidt: "omstreden held van het Congolese nationalisme voor de enen, brutale en onverantwoordelijke demagoog voor de anderen".
Een anti-Lumumba-pamflet (uit 1961) van de Conakat uit Katanga toont de premier die door de provincie Katanga richting Moskou wordt getrapt. Voor de Conakat was Lumumba een communist. Maar Katanga danste als een marionet aan de touwtjes van het Belgische grootkapitaal. Het had zich nauwelijks twee weken na Lumumba's aantreden afgescheurd van Congo, onder impuls van de hoogste financiële kringen in Brussel, om de kopermijnen voor het Belgische kapitaal te vrijwaren.
Begin 1961 wordt de premier uitgerekend in Katanga vermoord, door militairen van de opstandige officier Joseph-Désiré Mobutu, met actieve medewerking van Belgische politie-agenten èn minstens de stilzwijgende goedkeuring van het Belgische koningshuis.

Mobutu, de transformator

Joseph-Désiré Mobutu komt er in zaal-6 beter van af: "Mobutu transformeert Congo in Zaïre. (...) Hij zorgt voor hechte samenhang tussen elites en volk. (...) [De Zaïrisering van 1973] draait echter uit op een strooptocht die de in opbouw zijnde staat Zaïre ruïneert". Dit CV-in-een-notedop verdonkeremaant dat Mobutu al voor de onafhankelijkheid nauwe banden met de Amerikaanse geheime dienst onderhield en dat hij twee maanden na de onafhankelijkheid een eerste staatsgreep had gepleegd. Hij kwam in 1965 aan de macht met een tweede staatsgreep en installeerde een keiharde dictatuur. Van samenhang tussen de elites en het volk gesproken.

Tentoonstelling
Het Geheugen van Congo, de koloniale tijd
Koninklijk Museum Midden-Afrika, Tervuren
Tot 9 oktober 2005