John Vandaele22 mei 2009 – 01:07

De ontslagen bij De Morgen verrassen me niet. Ze passen voor mij perfect in de gebeurtenissen van de voorbije 15 jaar. We moeten vooral niet denken dat de 'inhoudelijke erosie en verschuiving' bij de krant De Morgen pas met deze ontslagronde begonnen is. Ik werkte heel geregeld voor de krant tussen 1990 en 2003. Van zodra de heer Van Thillo begon te investeren in de krant, voelde ik een inhoudelijke druk in een bepaalde richting ontstaan. Die druk werd mogelijk omdat de heer Van Thillo veel geld heeft, en De Morgen erg weinig geld had. De druk werd vooral tot stand gebracht via het personeelsbeleid. Door mensen kansen te geven, of juist niet, door mensen te ontslaan en aan te werven. Net zoals nu eigenlijk.

Van Thillo's echte entree bij De Morgen begon ook met de hakbijl. Toen hij Yves Desmet aantrok als hoofdredacteur, werd meteen een aantal mensen ontslagen. Sommige ontslagen hadden inhoudelijke gevolgen. Anderen leken niet weloverwogen. Aanvankelijk stond ook Frank Schlömer op de lijst. Die was blijkbaar nog zo slecht niet want 14 jaar later werkt hij nog altijd op de krant.

Welke inhoudelijke druk ontstond er dan? Dat is niet zo makkelijk te omschrijven. Ik doe een poging. Waar er voordien bij De Morgen eerder druk was om onze samenleving als te weinig sociaal te omschrijven - de sociale zekerheid als te beperkt bijvoorbeeld - was er nu een druk om eerder het omgekeerde te beweren, om bedrijfsvriendelijker te schrijven, liberaler ook. Enfin, let op, dat is subtiel en het is ook wel leerzaam geweest voor mij. Het dwong me om de verschillende invalshoeken beter en grondiger te bekijken, terwijl er voordien misschien te eenzijdig kritiek op de markt was. Maar uiteindelijk ging het om meer, en was de druk, die subtiele zelfcensuur, ook het begin van een zeer langzaam proces richting nivellering. Het is daarbij niet zo dat Van Thillo die nivellering realiseert door zich bezig te houden met het veranderen van artikeltjes. Zo’n druppelsgewijze aanpak is veel minder krachtig en veel zichtbaarder, dat gebeurt slechts sporadisch. Van Thillo beschikt evenwel via het personeelsbeleid over een veel krachtiger sturingsmiddel.

We hadden bij De Morgen in de jaren negentig een ietwat eigenzinnige economische benadering ontwikkeld via de bijlage Terzake. We keken naar economie op een open manier: niet opgesloten in het economistische jargon maar rekening houdend met mens, milieu en maatschappij. Vooral geen vakjes: de wereld bestaat niet uit de luikjes van economie, politiek of milieu. Nee, nee, de werkelijkheid is één. Door je niet op te sluiten in het economische jargon maar te erkennen dat de economie eigenlijk mee het kader vorm geeft waarin we allen leven, worden artikels ook interessanter.

Dat was origineel in de Vlaamse context. Mijn stellige indruk is dat dit onder druk kwam, zodra de heer Van Thillo zich engageerde in de krant. Hij bracht Yves Desmet binnen en die ontsloeg meteen Henry Coenjaerts die het katern Terzake tot dan toe had geleid: drie maanden zat Henry daar nog op de redactie, zonder dat de nieuwe hoofdredacteur hem verder nog een blik gunde. Henry Coenjaerts was een soixantehuitard en toegegeven, zijn hart klopt links, maar het was wel een journalistiek hart, en dat zorgde juist voor een origineel economiekatern in het Vlaamse medialandschap. Jaren later ontmoette ik nog mensen die hun appreciatie uitdrukten voor de aanpak. Ook Rik Coolsaet liet bij een bevraging, opgezet door een aantal redactieleden, weten dat hij de eigenzinnige aanpak van onder meer ondergetekende sterk waardeerde en dat dit erg bijdroeg tot de eigenheid van De Morgen. Zo legden we bloot dat de voorstellen van de pasgeboren VLD om de sociale zekerheid totaal te privatiseren, bij de Belgische verzekeringsindustrie niet in goeie aarde viel, vanwege irrealistisch: de privé was niet geïnteresseerd om werklozen en zieken te verzekeren. Genant voor Verhofstadt en co omdat het een ideologische gedrevenheid blootlegde, die kennelijk los stond van de werkelijkheid.

Henry Coenjaerts opvolger was Ludwig Verduyn, die door Yves Desmet werd binnengebracht als de nieuwe chef-economie. Ludwig was een onderzoeksjournalist die van De Tijd kwam. Met hem bleef er heel wat ruimte voor originaliteit maar komende van De Tijd was zijn invalshoek natuurlijk wel anders dan die van Henry.

Van Thillo was niet erg blij met Verduyn, zeker niet toen hij een reeks maakte over de rijkste families van België en de familie Van Thillo nogal hoog op die lijst stond. Achter Verduyns rug om trok Van Thillo nu Pascal Den Dooven aan om chef-economie te worden. Pascal was een echte beursspecialist met zeer goeie contacten bij beursgenoteerde bedrijven. Maar het was wel iemand die compleet uit de lucht viel toen ik een item aanbracht over de arbeidsomstandigheden in de kledingindustrie. Waren daar dan problemen mee? De nieuwe chef economie van de voormalige Vooruit had dus omzeggens geen voeling meer met sociale issues. Nochtans vertrouwde Pascal me toe dat Van Thillo ook hem te links vond.

Ondertussen was Ludwig adjunct-hoofdredacteur geworden maar toen hij een zware fout maakte (door Reynders ten onrechte van fiscale fraude te beschuldigen), werd hij door Van Thillo - en niet door de hoofdredacteur - aan de deur gezet.

Hoe dan ook, ‘onze’ originele benadering van de economie was ten dode opgeschreven.

Marktonderzoek wees immers uit dat ook de beursbelegger De Morgen zou kopen indien hij er 'zijn' nieuws vond. Dat was voldoende om Terzake opzij te vegen, en te beginnen met de Financiële Morgen, die inderdaad meer nieuws bracht dat beursbeleggers kon interesseren. Van Thillo himself trok met een paar journalisten (o.a. Jules Hanot) voor een weekendje naar Parijs om die Financiële Morgen mee op de rails te zetten.

Met de Financiële Morgen ging Van Thillo’s invloed dus nog verder dan het personeelsbeleid: hij tekende mee het concept uit. Tja, en als bedrijfsleiders over iets een mening hebben, is het wel over economie, en dat is doorgaans een eerder liberale, bedrijfsvriendelijke mening. Enfin, daar is niks op tegen maar het relativeert toch de term 'onafhankelijk dagblad'. Onafhankelijk van wie of wat?

De redacteurs stonden erbij en keken ernaar. Als freelance journalist en zelfs als werknemer sta je uiteindelijk machteloos tegenover de baas die over een paar miljard beschikt. Binnen de marges van de Financiële Morgen probeerde ik mijn ding te blijven doen maar het werd steeds moeilijker. Gelukkig kon ik terecht bij het maandblad Mo* waar ik geen inhoudelijke druk voel. Wel de evidente druk, de journalistieke plicht haast – en die heb ik, toegegeven, ook bij De Morgen geleerd - om de moeilijkste onderwerpen zo eenvoudig mogelijk uit te leggen. Maar we zijn niet verplicht om het “op te sexen” en je mag de vragen stellen die moeten gesteld worden.

Vraag is of dat bij De Morgen nog het geval is op economisch vlak. Najaar 2007 zei een vooraanstaand journalist van De Morgen me: 'we problematiseren de economie niet meer, John, dat kan niet meer in de krant. We zijn vooral bezig met Wetstraatpolitiek.’ Dat noem ik ongezonde inhoudelijke sturing, zeker als je weet wat er sindsdien gebeurd is: een economisch-financiële crisis waarvan het einde nog niet in zicht is. Media die de economie niet meer problematiseren, nemen hun maatschappelijke taak niet meer op: ze kunnen lezer en samenleving dus niet meer waarschuwen voor de problemen die zich mogelijk ontwikkelen in de economie.

Wat er nu gebeurt met deze ontslagen, is meer van hetzelfde. Opnieuw wordt de krant inhoudelijk bijgestuurd via het personeelsbeleid. De details van die sturing ken ik niet maar ik kan me inbeelden dat het voor de hoofdredactie makkelijker sturen is, als je een paar van die ervaren journalisten buitengooit. Zo’n Vandeweghe die onverbloemd kritiek levert op zusterkrant Het Laatste Nieuws, past dat nog? Naar verluidt werden ook vooral mensen ontslagen die zich tijdens de onderhandelingen met de eigenaar opwierpen als woordvoerders en leiders namens het personeel. Dat zou perfect passen in de lijn van het verleden.

Die geleidelijke inhoudelijke verschuiving in al die jaren was immers maar mogelijk omdat de samenhang en de weerstand in de redactie beperkt was. Er was sowieso al een groot verloop en bovendien heerste op de krant een zeer competitieve cultuur (al van in de tijd van Paul Goossens) tussen al die grote ego's, zo typisch voor het journalistieke gild (waar ik dus ook bij hoor). Die cultuur maakte solidariteitsacties voor mensen die aan de deur vlogen, moeilijk.

De Morgen was een vat vol tegenstrijdigheden. Het was de erfgenaam van de krant van de socialistische beweging, en aantal leden van de redactie voelde zich nog altijd verwant met die traditie. De interne cultuur - de onderlinge relaties - was evenwel zeer liberaal, drijvend op competitie, en tevens met zo ongeveer de slechtste vergoedingen voor freelancers van heel Vlaanderen. Rood van buiten, nogal blauw van binnen. Dat is geen kiwi en ik ken geen andere vruchten die wel aan die omschrijving voldoen.

Telkens er weer iemand buiten vloog, kwam er maar een lauwe reactie van de collega’s. Wie teveel lawaai maakt, dreigde immers zelf in het vizier te komen. Dat maakt het voor het management ook makkelijker om zijn zin door te drijven.

Daarom waren de jongste solidariteitsacties voor mij ook wat dubbel. Jarenlang is de solidariteit met ontslagen of afgevloeide mensen, er amper geweest en werden mensen in stilte ‘afgevloeid’. De krant liep soms zelfs voorop bij het inhakken op vakbondsacties. Anderzijds was de huidige reactie wellicht de sterkste die het personeel ooit maakte tegenover eigenaar Van Thillo.

Maar deze reactie komt rijkelijk laat. De erosie is in al die jaren al zeer ver gevorderd. Ondertussen wordt de krant geleid door twee VTM-mensen. Bon, we zijn niet tegen VTM maar als je die zender plaatst tegenover de kritische krant die De Morgen ooit was, dan spreek je toch over een verschil van dag en nacht. Daarmee is de transformatie van het Vlaamse medialandschap al heel ver gevorderd. Niemand heeft daarin zo’n grote rol gespeeld als Christian Van Thillo. Hij introduceerde de echt commerciële krant via Het Laatste Nieuws en bijna alle kranten zijn sindsdien moeten volgen, op straffe van verlies van marktaandeel. Het Laatste Nieuws heeft al jaren geen buitenlandredactie meer.

Hetzelfde geldt nu voor de audiovisuele media. Stef Wauters, hoofdredacteur van het VTM-nieuws, stelde eerder dat ook het nieuws een amusementsprogramma is. Dat is de onverbiddelijke commerciële logica: geen kijkcijfers, geen inkomen. Het gevolg is, zo erkent Jean-Luc Dehaene in een interview dat binnenkort in Mo* verschijnt, dat “sinds de intrede van VTM, al onze media omwille van de commercialisering, locale media zijn geworden, waardoor de belangrijkste evoluties van vandaag aan de mensen voorbijgaan. Niet omdat die informatie niet beschikbaar is, maar omdat de meerderheid zich op TV-journaals baseert als informatiebron.”

Wat daarvan de maatschappelijke gevolgen zijn, zal nog moeten blijken. Persoonlijk geloven we dat er grote democratische problemen ontstaan als je de informatieverschaffing in een samenleving aan de markt en de TV over laat. Ook Al Gore schreef daar al interessante dingen over.

Dehaene waarschuwt ook: ‘Als burgers, bij gebrek aan informatie, te zeer openstaan voor simplismen en oneliners, bedreigt dat het democratisch bestel, zoals we in de jaren dertig hebben gezien. Een pure marktbenadering in medialand is uit den boze.’ Nochtans is het Van Thillo die druk zet om de middelen voor de VRT zo bescheiden mogelijk te houden en dus zoveel mogelijk marktwerking te krijgen in de mediawereld.

Persoonlijk denk ik overigens niet dat één openbare zender in een zee van commerciële spelers voldoende verschil kan maken, omdat die openbare zender de commercie moet nabootsen om te overleven. Er zal meer nodig zijn. Dat ondervind ik bij Mo*Magazine. Mo* kan andere dingen belichten dan andere media, niet omdat wij betere mensen zjin, maar omdat onze financiering heel gemengd is (overheid, verkoop, verenigingsleven, publiciteit… ) waardoor de commerciële druk veel minder is.

Dat alles belet niet dat ik ervan overtuigd ben dat heel wat redactieleden van De Morgen dag in, dag uit vechten om er het beste van te maken. Ik wens hen daarbij veel geluk maar het gevecht wordt almaar zwaarder, vrees ik. Het feit dat de eigenaar de krant al naar Kobbegem wilde verhuizen, zegt genoeg. Wat ooit een eigenzinnig maatschappelijk project was, is nu een product geworden, een van de vele producten van een grote mediagroep.

John Vandaele, journalist Mo* magazine, auteur.