Jeroen der Kinderen15 juli 2007 – 17:40

“Politiek in een literair werk is als een pistoolschot tijdens een concert: ongepast maar niet te negeren. We gaan het nu hebben over heel kwalijke zaken.”

Dit is één van de motto’s waarmee “Sneeuw” opent. Het komt van de Franse schrijver Stendhal. En inderdaad, Pamuks van politiek doordrongen “Sneeuw” kan moeilijk genegeerd worden.

Na twaalf jaar als politiek banneling in Frankfurt gewoond te hebben, keert de dichter Ka voor de begrafenis van zijn moeder terug naar Istanbul. Vier dagen later reist Ka verder naar Kars, een desolaat en armoedig oord in het Noordoosten van Turkije aan de grens met Armenië. Het doel van zijn reis is het maken van een verslag over de lokale verkiezingen en de geheimzinnige reeks van zelfmoorden bij vrome jonge vrouwen. Ook de aanwezigheid van Ipek, een beeldschone jeugdvriendin die samen met haar vader en haar zuster in een hotel in Kars woont, motiveert hem om de tocht naar het grensstadje te maken. In Frankfurt leidde Ka een gemoedelijk leventje zonder noemenswaardige gebeurtenissen.

Tijdens zijn korte verblijf in Kars neemt Ka’s bestaan echter een andere én onherroepelijk wending. Het boek is eigenlijk een verslag van meneer Orhan (wellicht Orhan Pamuk zelf) op basis van notities van Ka. Naarmate het boek vordert komen we de ware toedracht te weten.

Het oude, vervallen Kars is nog slechts een schaduw van de grandioze stad die het ooit geweest is. Eertijds een bloeiende handelsstad op de grens van het Tsaristische Rusland en het Ottomaanse rijk, is Kars nu verworden tot een zieltogend plaatsje met een bevolking zonder enig perspectief. Als stille getuigen van dit roemrijke verleden bevinden zich her en der in de stad vroeger pronkerige, nu door verval geteisterde, villa’s en paleizen.

De ontevredenheid onder de bewoners is groot, en Ka ondervindt aan den lijve dat het stadje kreunt onder de politieke tegenstellingen en spanningen. De islamisten, die met een populistisch programma de kiezers achter zich willen scharen, stevenen af op een verkiezingsoverwinning.

Als buitenstaander heeft Ka het niet onder de markt om de reden van de zelfmoorden te achterhalen. Door de islamisten wordt hij beschouwd als een westerse bourgeois en atheïst, die neerkijkt op de gelovige inwoners. Ook de Republikeinen dulden geen pottenkijkers. Beide groepen laten zich gelden.

Een terrorist vermoordt de directeur van de lerarenopleiding omdat die gesluierde meisjes de toegang tot zijn school weigert. Profiterend van de zware sneeuwval die het stadje isoleert, grijpen de republikeinen onder leiding van de theatermaker Sunay de macht aan de vooravond van de verkiezingen.

Tegen de achtergrond van deze stormachtige politieke ontwikkelingen, wordt Ka meegesleurd door heftige gevoelens voor Ipek. Deze monden uit in een liefdesrelatie. De twijfel vreet echter aan de dichter. Hij kan eigenlijk niet gelukkig zijn met Ipek, omdat de gelukzalige momenten verstoord worden door de angst dat er ooit aan hun liefde een einde zal komen. In Frankfurt ontbeerde Ka de inspiratie om te dichten, maar in Kars komen er als bij wonder gedichten tot hem. Ze lijken als het ware door een hogere macht ingegeven te worden.

In de eerste pagina’s van het boek oppert Ka’s jeugdvriend Tanner dat Ka het ware Turkije in Kars kan leren kennen. Dit blijken ware woorden te zijn, want in Kars wordt Ka meegesleurd door de spanningen die het actuele Turkije in de greep houden. Van Pamuk is bekend dat hij, ondanks zijn eigen westerse, Istanbulse achtergrond, kritiek heeft op de Republikeinse, Kemalistische erfenis.

Deze zou zich al te zeer spiegelen aan het westen, en daarbij de band met het Islamitische verleden van het land ontkennen. Na de ondergang van het Ottomaanse Rijk stichtte Mustafa Kemal een staat die op Europese leest geschoeid moest zijn. Turkije werd een seculiere staat, het schrift veranderde van Arabisch naar Latijns, de traditionele kleding werd afgeschaft en de hoofddoek werd verboden in openbare ruimtes.

De zoektocht van Turkije naar een identiteit op het breukvlak tussen west en oost, tussen een moderne maatschappij en een islamitische achtergrond, is dan ook het centrale thema in het werk van Pamuk. Hij laat in dit boek alle stemmen aan het woord, van de fundamentalistische terrorist tot de republikeinse theaterregisseur, van de gesluierde moslima tot de wulpse buikdanseres. Daarbij kiest de auteur geen partij.

Ook bij het hoofdpersonage is de twijfel veelvuldig aanwezig. Ka mag dan al, evenals Pamuk, afkomstig zijn uit een verwesterd bourgeoisiemilieu in Istanbul, in Kars verklaart hij zich ontvankelijk voor het goddelijke mysterie. Ook de oude mijnheer Turgut, vader van Ipek, stelt zich de vraag: respecteren we als democraten de wil van het volk? Of steunen we de coup die de kemalistische erfenis wil vrijwaren?

Orhan Pamuk is geen gemakkelijk schrijver. Hij vraagt van de lezer een inspanning om tot het einde van het verhaal mee te gaan, maar de beloning mag er zeker zijn!