raf10 november 2005 – 13:01

In haar nieuwe boek 'Rattenvanger van Hameln' ontrafelt Francine Mestrum de armoede-bestrijding van de Wereldbank. De daden maar ook de mooie woorden. Het boek verschijnt net op het ogenblik dat armoede 's werelds hoogste kringen en de publieke opinie bezighoudt. In juli beloofden de G8, de acht rijkste landen, dat ze de schulden van de armste landen zouden kwijtschelden. Half september besprak de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de Millennium-Ontwikkelingsdoelstellingen, waarmee tegen 2015 de extreme armoede in de wereld gehalveerd moet zijn. Ontwikkelingsorganisaties keken toe en en noemden het resultaat bijzonder mager. Het voorbije weekend hielden de Wereldbank en het Internationaal Muntfonds hun jaarvergadering, die onder meer over de schuldkwijtschelding van de G8 ging.

--Welke was de inzet van de jaarvergadering van Wereldbank en Internationaal Muntfonds?

Het voornaamste punt op de agenda was of die instellingen akkoord zouden gaan met de G8, de acht rijkste landen. Die hebben in juli een zeer beperkte schuldkwijtschelding beloofd aan 18 arme landen. Meteen daarna hebben WB en IMF gezegd dat ze geen geld hadden en dat de G8 de kwijtschelding moesten dragen. De Belgische directeur bij het IMF, Willy Kiekens, was één van degenen die nieuwe voorwaarden aan de operatie koppelde. Er is heel veel poeha over gemaakt. Maar, ten eerste gaat het maar over 10% van de totale externe schuld van de arme landen, en ten tweede was er geen financiering.

-- Welke is nu de uitkomst?

Uit de communiqués blijkt nu dat de belofte is herhaald en herbevestigd. De G8 beloven dat ze de kwijtgescholden schulden zullen compenseren aan IMF en Wereldbank. Alleen moet er nu nog onderhandeld worden over hoe en wanneer dat zal gebeuren. Het gaat over 18 landen die het zogenaamde Completion Point bereikt hebben, maar die nog altijd aan voorwaarden moeten voldoen. Er zijn 22 andere landen aan toegevoegd die ook strenge criteria moeten vervullen. Als ik het samenvat dan zijn de beloften van de G8 nu vernieuwd en bekrachtigd door Wereldbank en Internationaal Muntfonds maar sommen ze een pak voorwaarden op. In feite kopen die instellingen voortdurend nieuwe hervormingen af. Telkens opnieuw schuiven ze de kwijtschelding van de schulden voor zich uit maar stellen ze wel voorwaarden aan de landen die van de kwijtschelding willen genieten.

-- Na de G8-top van Gleneagles is er beweerd dat de beloften niet nagekomen zouden worden omdat een deel van het schuldenpakket naar Irak verschoven zou worden. Klopt dat?

Dat denk ik niet. Het besluit van de G8 somde nominatief 18 landen op. Wel doet men achteraf bijzonder krenterig en stelt men extra-voorwaarden aan die 18. Ik wijs er wel op dat Irak in 2004 in één keer voor 30 miljard dollar schulden kwijtgescholden kreeg (terwijl WB en IMF nu over een pakket van 40 miljard dollar voor 18 landen praatten, rc).

-- Hebt u gevolgd hoe de Belgische regering de zogenaamde Oriëntatie-nota over brugpensioenen en sociale zekerheid heeft gelanceerd?

Ik volg dat onrechtstreeks.

-- Het illustreert heel goed wat u in uw boek 'good governance' noemt, het is te zeggen: de regering maakt een summiere nota van 14 pagina's bekend en zegt dan de sociale partners en vooral de vakbonden de details moeten invullen. Zo tracht de regering die partners mee-verantwoordelijk te maken, een consensus te creëren en latere conflicten te voorkomen.

Op zich is er niets tegen een methode van participatie. De vraag is enkel: waarom gebruikt men die methode? Kijk naar de Europese Commissie en de Europese Raad en hun Proces van Lissabon. Dat hele privatiseringsprogramma is toch niet acceptabel.
'Good governance' is een concept dat ook de Wereldbank inderdaad heel graag gebruikt maar de inhoud is anders dan men laat uitschijnen. Het grote voordeel en tegelijk het grote risico van instellingen als de Wereldbank is dat ze een geweldig intellectueel potentieel heeft, met de beste economen ter wereld, én een enorm financieel vermogen. De Wereldbank heeft dus veel macht. Ze zoekt permanent naar manieren om onze concepten in haar betoog te integreren, ik denk aan: armoede, sociale bescherming, democratie, ongelijkheid. Men denkt dan telkens: fantastisch, de Wereldbank doet tenminste iets. Maar fundamenteel verandert er geen iota.

-- Ziet u een verband met de Belgische actualiteit, nu bij voorbeeld met het Eindeloopbaan-debat, en wat de Wereldbank doet?

Een activeringsbeleid, daar kan je niet a priori tegen zijn, je kunt er niet tegen zijn dat mensen kunnen werken. In Scandinavië heeft dat beleid een goed effect. Maar als er geen werk is, als je mensen maanden met opleidingen bezighoudt en ze dan afwijst en naar de bijstand stuurt, dan is er wel een probleem. In handen van liberale regeringen kan zo'n activeringsbeleid een verarmingsbeleid worden. Onze sociale zekerheid dient nu als buffer, ze voorkomt een aantal risico's. Ik denk aan verplichte veiligheidskledij tegen arbeidsongevallen, ik denk aan uitkeringen tegen werkloosheid, tegen ziekte. Nu, de Wereldbank wil daarvan af, ze wil privé-verzekeringen in de plaats. Haar concept van sociale bescherming staat haaks op dat van ons. Daar valt de Wereldbank terug in een ecologische manier van denken.

-- De Wereldbank èn de neo-liberalen, zo schrijft u, naturaliseren de economie. Dat moet u toch eens uitleggen. Wat heeft dat met onze sociale zekerheid te maken?

Voor hen is de vrije markt een natuurlijk gegeven, daar heersen wetten waar je volgens hen niets aan kunt veranderen. Je kunt dat enkel observeren en zo goed mogelijk respecteren. Daaruit komt bij hen een nieuwe visie op sociale bescherming voort. Want werkloosheid, economische schokken, inflatie maar ook rampen, epidemieën, dat is volgens hen één grote pot vol met risico's, die er nu eenmaal zijn, die je niet kunt vermijden. Zij menen dat je enkel de gevolgen van die risico's kunt verzachten. Ook in geval van extreme armoede zal de overheid dus alleen in het uiterste geval inspringen. De armoedebestrijding van de Wereldbank kapt dus voortdurend op de sociale zekerheid, op de minimumlonen, op de sociale uitkeringen.

-- Dat steekt af tegen onze visie, zegt u. Welke is uw visie?

Een kleine anecdote om dat te illustreren. Ik heb in Caracas het huis van Simon Bolivar bezocht, de nationale held in Venezuela. Daar staat een zinsnede in de muur: "Als de natuur zich verzet, zullen we ertegen vechten en ervoor zorgen dat zij ons gehoorzaamt". Dat is de opvatting van de Verlichting, die stelt dat we de natuur kunnen onderwerpen. Nu, dat kunnen we niet. Maar we ons wel indekken tegen de risico's die ik daarnet heb genoemd.

-- De Wereldbank schrijft de staat niet af.

Nee, ook de neo-liberalen zoals Verhofstadt weten dat de staat nodig is, kijk maar naar de ramp met de orkaan Katrina, zoals ze trouwens ook weten dat ze het middenveld nodig hebben. Maar ze hebben wel een totaal andere staat voor ogen dan vroeger. Fukuyama heeft dat het best omschreven. Hij spreekt over de actieradius van de staat. Vroeger, zegt Fukuyama, deed de staat veel maar hij deed niets goed. Nu schuift de staat taken af maar is hij sterk in bepaaalde sectoren, zoals het garanderen van het eigendomsrecht, consumentenbescherming, het concurrentie-beleid. Iemand zoals Fukuyama wil dat de staat alles doet om de vrije markt te laten functioneren maar die markt verder ongemoeid laat.

-- Liberalen, sociaal-democraten, maakt het nog veel verschil?

Er is haast geen verschil. Ze inspireren zich allemaal aan eenzelfde tijdsgeest. Ik merk trouwens op dat Frank Vandenbroucke in België de grote inspirator is, hij heeft in Engeland bij Tony Blair gestudeerd.

-- De media zeggen wat de regering zegt: als men niet langer werkt, zijn de pensioenen onbetaalbaar. Alsof dat een feit is dat vaststaat en niet iets dat kritisch moet worden onderzocht. Kennelijk hebben ook de media zich de tijdsgeest eigen gemaakt?

Die tijdsgeest is er, omdat allerlei instellingen, think-tanks en politici gedurende twintig jaar een bepaalde denktrant hebben verspreid. Dat is wel geëvolueerd. In de jaren '80 legden de Wereldbank en het Internationaal Muntfonds de structurele aanpassingsprogramma's op aan de landen van de Derde Wereld. Dat heeft in die landen katastrofale gevolgen gehad. Er is heel veel kritiek gekomen, onder andere van UNICEF, het kinderfonds van de VN. Daarom is de Wereldbank vanaf 1990 en vooral vanaf 1995-96-97 overgeschakeld naar haar armoede-beleid. Dat is een consensus-thema, niemand is tegen armoede-bestrijding. Vandaag hoort men nu overal dat men de handel moet liberaliseren, dat men overheidsbedrijven moet privatiseren, en dat allemaal om de armoede te bestrijden. Maar we zien dat dit beleid meer armoede veroorzaakt dan het bestrijdt. Als Europa nog 50-60 miljoen armen heeft, is het dan geen illusie te denken dat men Afrika zal gaan helpen?

-- De Wereldbank is heel vaak afgeschilderd als de grote boosdoener. En nu neemt de bank het voortouw in de armoedebestrijding. Is dat niet vreemd?

Bij de Bank werken er zeker mensen die een andere richting uit willen. Maar ze worden telkens teruggefloten. Kijk naar het recente verslag van de Wereldbank over ongelijkheid. Ze hebben nu ontdekt dat je geen armoede kunt bestrijden als je niet de ongelijkheid aanpakt. In de eerste versie van het verslag werd nog het onderscheid gemaakt tussen inkomens-ongelijkheid en equity, er werd zelfs heel voorzichtig over herverdeling gesproken. In het tweede verslag is geen sprake meer van inkomens-ongelijkheid, maar enkel nog van equity.

-- Wat wordt er met equity bedoeld?

Equity betekent dat je krijgt in functie van wat je zelf geeft. Dus, je krijgt meer naarmate je meer hebt bijgedragen tot de economische groei. Maar als je van ongelijkheid vertrekt, dan geef je in functie van wat er nodig is. Er begint nu een stelling te circuleren die zegt dat men de rijken moet stimuleren door hen nog meer geld te geven en dat men de armen moet stimuleren door hen nog minder te geven. Ik vind daarentegen dat we armoede moeten bekijken vanuit de hoek van de rijkdom en dus opnieuw over mondiale herverdeling moeten praten.
Ik kom nog even terug op de tendenzen ìn de Wereldbank. In 2000 bij de publicatie van het armoedeverslag heeft de directeur zijn ontslag gegeven. Ook hij was openlijk door de top teruggefloten. Dus je hebt er mensen die het anders willen aanpakken. Maar de Wereldbank hangt vast aan het Internationaal Muntfonds, en bij het IMF zitten de echte ideologen, de markt-fundamentalisten. Het IMF hangt volgens insiders trouwens ook vast aan de US Treasury, het Amerikaanse ministerie van Financiën.

-- Ik hoorde je op de radio in debat met Onno Rühl die in Congo het programma van de Wereldbank leidt. Volgens hem worden geen programma's meer opgelegd aan de arme landen, maar krijgen ze de ruimte om ze zelf te schrijven?

Ja, dat was een schoolvoorbeeld van een discussie met een Wereldbank-directeur. Hij gaf mij bijna op alle punten gelijk. Hij erkende bij voorbeeld – en dat hoor je van hen niet vaak - dat inkomen belangrijk is, en dat je arme mensen gelijke kansen moet geven om een inkomen te kunnen verdienen. Over Congo zei hij trouwens dat er daar maar zo'n 250.000 mensen zijn met een betaalde job, op een bevolking van 60 miljoen. Maar aan de kern van zijn beleid en dat van de Wereldbank verandert er niets. Het blijft gericht op privatisering.

-- Maar legt de Wereldbank nog programma's op?

Natuurlijk. Om goekdope leningen of schuldherschikking te krijgen, moeten arme landen zogenaamde PRSP's indienen, Poverty Reduction Strategy Papers. Die aanpak is in 1999 ingevoerd en wekte toen zeer veeel enthoesiasme. Want men zei dat er nu participatie kwam en een lange termijn-visie en ownership, het is te zeggen: de landen zelf hebben hun toekomst in handen. Maar in de praktijk blijft de participatie minimaal, de parlementen en laat staan de vakbonden worden niet geraadpleegd. En bovendien zijn er de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen bijgekomen die nu de lange termijn-visie weergeven. In de praktijk volgen de PRSP's helemaal de recepten van de Wereldbank. Zij heeft ook direct een handleiding van 1000 pagina's gepubliceerd over hoe je zo'n programma moet opstellen. Het resultaat is dat privatisering en vrijhandel overal het hoofdbestanddeel blijven. Er zijn nu 42 Poverty Reduction-papers klaar, en daarvan zijn er 38 op privatiseringen van de overheidsbedrijven afgestemd, nog altijd 27 op de privatisering van de waterdistributie en geen enkel, ik herhaal geen enkel op hoe arme mensen aan een inkomen komen. Geen enkel PRSP zegt bij voorbeeld dat de winsten van de multinationale ondernemingen in het land zelf geïnvesteerd moeten worden.

-- Arme landen, zegt u, mogen niet zelf hun economisch beleid bepalen?

Dat klopt. Kijk naar Jamaica dat traditioneel veel suiker en bananen produceerde. Die teelten zijn aan het verdwijnen onder invloed van de Europese landbouwpolitiek en van de Wereldhandelsorganisatie. In de jaren '80 is het land begonnen met lichte industrialisering, destijds in het kader van het Caribean Basin Initiative, een vrijhandelsakkoord met de Verenigde Staten. Maar dan hebben de VS het NAFTA-akkoord gesloten met Canada en Mexico en is de industrie uit Jamaïca naar Mexico verdwenen. Wat kan Jamaïca nu nog doen? Het kan geen nieuwe industrie oprichten want het mag die niet beschermen. Het gevolg is criminaliteit, heel veel drugshandel en prostitutie.

-- U zei daarnet dat men multinationals zou kunnen verplichten hun winst of een deel ervan te investeren in de landen waar ze bij voorbeeld delfstoffen ontginnen. Dat raakt aan een alternatief. Hoe zouden arme landen zich wel kunnen ontwikkelen?

De eerste stap is dat landen een economisch ontwikkelingsbeleid bepalen, de tweede stap is dat ze sociaal-economische rechten toekennen zodat mensen kunnen werken aan een deftig loon en ook de boeren deftige prijzen krijgen voor hun producten.
Landen moeten een autonome beleidsruimte hebben, dat is een term van UNCTAD, de ontwikkelingsorganisatie van de VN. Het betekent dat ze zelf beslissen over hun productie-capaciteit, marktregels, koopkracht enzovoort. Vroeger beslisten landen zelf over hun landbouwbeleid, ze gaven subsidies aan de boeren, ze ondersteunden de prijzen, zodat de boeren een inkomen hadden. Maar de Wereldbank heeft dat systematisch afgebouwd. In India heeft dat tot een golf van zelfmoorden onder boeren geleid.
Voor de tweede stap pleit de Internationale Arbeidsorganisatie voor decent werk, decent loon, echte sociale bescherming en sociale dialoog. In mijn ogen minimalistische voorstellen maar ze zouden ons al flink vooruit kunnen helpen.
Een derde stap is dan dat de internationale instellingen worden gedemocratiseerd en dat de macht van Wereldbank, Muntfonds en Wereldhandelsorganisatie wordt gebroken.

-- Hoe kunnen ontwikkelingslanden aan financiële middelen komen?

Niet in de eerste plaats uit ontwikkelingshulp, wel door een internationaal herverdelingsmechanisme. En dan moet het geld in landbouw worden gestoken om de interne behoeften te voldoen, en in de uitbouw van openbare diensten, industrie en een interne markt. Dan pas kan er internationale handel volgen, maar aan eerlijke voorwaarden. Het grote probleem met Afrika is dat miljarden dollar het continent verlaten. Iemand zou eens moeten beschrijven hoe de aderlating van Afrika gebeurt, zoals Eduardo Galeano dat voor Latijns-Amerika heeft beschreven.

-- Zo'n ontwikkelingsmodel is niet nieuw.

Nee, in de jaren '60 en '70 is daarover veel geschreven, in verband met de Nieuwe Internationale Economische Orde bij voorbeeld. Heel veel principes blijven van toepassing. Want als je kijkt naar Ghana: het klopt toch niet dat het land 5% van de goudexploitatie krijgt terwijl die in 15 jaar is verdrievoudigd! Daarover is nu in Bolivië een botsing met de grote maatschapijen en de financiële groepen bezig: een aantal groepen wil dat de opbrengsten van de olie- en gasexploitatie in het land blijft.

-- Uw boek heet "Rattenvanger van Hameln". Wie zijn dan de ratten die zich laten meeslepen door de rattenvanger?

Ik vrees dat veel ngo's zich laten misleiden en best tevreden zijn met een Light-versie van armoede-bestrijding. Kijk naar: Make Poverty History, de mobilisatie rond de G8-top in Schotland. Die beweging roept luid om armoede-bestrijding, maar ze is ook nauw verbonden met Tony Blair, met de Britse minister van Financiën Gordon Brown en de bedrijfswereld.
Wie nu het hardst om armoede-bestrijding roept, dan zijn de Wereldbank en het Wereld Economisch Forum in Davos, waar de wereldtop van politiek en bedrijfswereld elkaar ontmoet. Volgens hen kan je armoede alleen met een neo-liberaal beleid oplossen. Dus zijn ze niet met zichzelf in tegenspraak.
Maar we zien nu dat het geld van de armoedebestrijding recht naar de multinationals gaat, via de privatiseringen van de overheidsbedrijven en omdat de klemtoon nu op grote infrastructuurwerken wordt gelegd.
En zelfs dat is voor de Wereldbank niet genoeg. Ze begint nu te pleiten voor concurrentie in de ontwikkelingshulp en ze zegt dat je verscheidene agentschappen van de overheid, de privé-sector en de niet-gouvernementele organisaties met elkaar moet laten concurreren om te zien wie de beste service biedt.

-- Mag ik terug naar de ngo's. Toch niet alle ngo's applaudisseren voor de armoedebestrijding van de Wereldbank?

Dat klopt. In België bij voorbeeld is de koepel 11.11.11 heel kritisch voor de Millenniumdoelstellingen. Ze weten dat je armoede niet zonder structurele ingrepen kunt bestrijden. Maar ik twijfel eraan of ze voldoende beseffen dat we geen armoede-bestrijding nodig hebben maar wel socio-economische ontwikkeling. Zij denken dat je via armoedebestrijding bij ontwikkeling uitkomt. Ik denk dat je éérst ontwikkeling nodig hebt, op sociaal en economisch gebied, met productie, met een interne markt, zodat er middelen komen om de ongelijkheid tegen te gaan. Ik herhaal het: armoedebestrijding is geen progressief beleid als je er geen ontwikkeling en strijd tegen ongelijkheid aan vasthangt. Dus, onze analyses zijn dezelfde, maar onze strategieën niet.

-- Over die ontwikkelingsconcepten van de jaren '60-'70 hoor ik ook niet veel meer.

Ontwikkeling is met opzet afgeschreven, de Belgische ngo's beseffen dat onvoldoende. Het is begonnen bij de Wereldbank en het Internationaal Muntfonds. Ook ontwikkelingssamenwerking verdwijnt, die wordt in België en Europa ondergeschikt gemaakt aan Buitenlandse Zaken. Daarbij komt dat je een volledige fusie krijgt tussen ontwikkelingssamenwerking en veiligheid. Minister Vande Lanotte zegt: "geen wapens, maar ontwikkeling", we applaudisseren. Maar de inhoud doet me twijfelen, want het zou kunnen dat nu ook defensie als ontwikkelingssamenwerking wordt gezien, al was het maar om mathematisch te bereiken dat België 0,7% van zijn nationale rijkdom aan ontwikkelingshulp besteedt.

-- Is er niemand meer die het ontwikkelingsmodel verdedigt?

In de Derde Wereld wel, de G77-groep van Derde Wereld-landen grijpt terug naar dit concept. Dat zijn de niet-gebonden landen. De VN is trouwens het enige forum waar ze hun ideeën nog kunnen verkondigen, daarom alleen al is de VN zo belangrijk. Maar bij ons zie ik maar één ngo die bvb. ook voor sociale zekerheid, werk en sociale rechten pleit, dat is Wereldsolidariteit die met de christelijke vakbond verbonden is. Toen de ngo's in juni in New York de VN-top over de Millenniumdoelstellingen gingen voorbereiden, waren zij de enigen die nog voor werk en sociale rechten pleitten. Ik vind ook dat vakbonden en ngo's beter zouden moeten samenwerken en dat de vakbonden meer middelen voor hun internationale samenwerking zouden uittrekken.