Marc-Antoon30 november 2007 – 00:07

Libbrecht vertelt in zijn dunne, vlot leesbare boekje de geschiedenis van Europa's op- en neergaande beeldvorming over China (én van de belangen die daar onlosmakelijk mee samen hingen). Een beetje zoals Lucas Catherine dat in "Van Morendoders tot Botsende Beschavingen" doet voor onze relatie met de moslimwereld (lees recensie). Tussen beide 'leerprocessen' zijn trouwens interessante parallellen te trekken.

Ons Chinabeeld schommelt - net zoals onze beelvorming over de moslims - al eeuwen tussen bewondering, misprijzen en angst.

Hoe het begon
In de dertiende eeuw doet Europa voor het eerst rechtstreeks kennis op over China. De legendarische Vlaamse fransiscaan Willem van Rubroek reisde in 1253 naar het hof van de Mongoolse Khan, "in opdracht van Lodewijk IX, die het Heilig Land wilde veroveren en hoopte dat de Mongolen ertoe konden worden overgehaald de islamieten in de rug aan te vallen." (p.13)

Die opdracht mislukte, maar Rubroek kwam wel terug met een schat aan informatie, niet alleen over de Mongolen, maar ook over de Chinezen. "Sommige zaken waren voor de middeleeuwer zo vreemd, bijvoorbeeld het gebruik van papieren geld, dat men hem niet wilde geloven". (p. 13). Vandaar dat men op Rubroeks informatie een filter monteerde: "omdat men niet kon aannemen dat er buiten de christelijke cultuur nog een andere grote beschaving kon bestaan (...) werden de verhalen bijgewerkt en ten slotte komen de Chinezen er als een achterlijk, dom en ridicuul volk uit te voorschijn." (p. 16)

Ommezwaai
Vanaf het einde van de zestiende eeuw verandert dat beeld radicaal. De informatie komt nu hoofdzakelijk van missionarissen (we zitten dan in wat Libbrecht 'de jezuiëtentijd' noemt). "Ze stelden China voor als een groot, machtig rijk, dat welvaart, vrede en rust kende. (...) Het volk werd geleid volgens hoogstaande morele beginselen. Kunsten en wetenschappen kenden een hoge bloei. Oorlog was uitgebannen. (p. 47) Hoewel sterk geïdealiseerd was dit Chinabeeld niet helemaal fout. Maar vanwaar de ommezwaai?

De missionarissen hadden zo hun eigen redenen om dit rooskleurige beeld te propageren. Ze wilden de 'Ritenstrijd' winnen (hun conflict met de Paus over 'inculturatie': mag de kerk in China in de liturgie het Chinees gebruiken in plaats van het Latijn?). Het winnen van medestanders " veronderstelde dat het land werd voorgesteld als een hoogstaande beschaving en niet als een primitief missiegebied.". (p. 47) En kennis is macht: dank zij hun quasi-monopolie op informatie uit China konden de Jezuiëten het beeld bijsturen in de gewenste zin. In Parijs hadden ze zelfs een bureau opgericht dat alle inkomende berichten zonodig censureerde.

Op dit door de missionarissen vormgegeven beeld zouden de Verlichtingsfilosofen zich later baseren om te ijveren voor een sociale orde die niet gestoeld is op de macht van de Kerk maar op ethische principes...

Opiumoorlog
Maar toen in de negentiende eeuw de Engelsen China op de knieën dwongen met hun Opiumoorlog (1839-1842), was dat positieve beeld al lang weer vervlogen. Informatie over China kwam nu van reizigers, kooplieden en politici. Libbrecht: "Het beeld werd uiterst negatief: China werd voorgesteld als achterlijk en onontwikkeld en het beeld was in de regel hatelijk en vol minachting. Het was een dialectische reactie. Toen Europa zich in een crisissituatie, zocht men het ideaalbeeld in een andere beschaving (...) Maar nu kende het geestesleven in Europa een wederopleving, vooral door de snelle ontwikkeling van de natuurwetenschappen en de techniek, de koloniale expansie, de militaire macht en de imperialistische politiek. (p. 81)

En natuurlijk was dit Chinabeeld ook nu weer (toevallig of niet) 'functioneel': "Het imperialistische China had alles te winnen bij een negatief Chinabeeld: een barbaars, grotesk en ridicuul land was het alleen maar waard te worden ingepalmd en zo snel mogelijk binnen de cirkel van de echte beschaving te worden gebracht" (p. 82)

Kennis en macht(slogica's)... - het boekje van Libbrecht is op dat vlak bijzonder leerrijk. We laten de lezer zelf ontdekken of dat (politieke) mechanisme ook vandaag nog speelt...

Ulrich Libbrecht, "De geelzucht van Europa. China en het Westen," Davidsfonds (2004), 112 blz.