Jan Blommaert15 mei 2009 – 20:20

De nieuwe Italiaanse wet waarbij illegalen vanaf nu strafrechterlijk vervolgd kunnen worden is een zoveelste stap in het afglijden van Italië, van een vrij open samenleving naar een repressief-rechtse en populistische samenleving. Berlusconi kent geen grenzen: geen grenzen van politiek fatsoen, van ethiek, van politieke principes en tradities, van sociaal bewustzijn.

De zwaksten in de samenleving - groepen mensen die sowieso al het meest voor de hand liggende slachtoffer zijn van uitbuiting en allerhande vormen van geweld - worden nu ook door de staat gecriminaliseerd. De staat zou hen vanzelfsprekend moeten beschermen, eerder dan aanvallen. Illegalen zijn en blijven mensen met onvervreemdbare rechten, en gegeven hun uiterst zwakke sociale positie zijn zij in de eerste plaats mensen die beroep moeten doen op de bescherming van de staat. Niemand anders beschermt hen immers. Het feit dat die staat zich nu tegen hen keert is in-triest.

Het feit dat het hier gaat om de staat van meneer Berlusconi (Il Magnifico) voorspelt niks goeds. Berlusconi is immers al geruime tijd de trendsetter voor een nieuw soort van politiek, die overal in Europa opgeld maakt. Hij is de meest doorgedreven (en bedreven) beoefenaar van het nieuwe rechtse populisme dat we in eigen land bij Jean-Marie Dedecker zien. Als media-tycoon was hij de eerste die zonder omkijken zijn hele media-machine inzette voor politieke doeleinden, en die zijn politiek ook uitsluitend via de media voert.

Zijn standpunten zijn onbeschaamd rechts, en dank zij de macht van de media lijkt hij zowat alles verkocht te krijgen - incluis wetten die hem zelf vrijstellen van alle mogelijke vervolgingen, en incluis de bewering dat zijn (inmiddels ex-) vrouw het slachtoffer is van een links mediacomplot. De grootste onzin eerst, en het marcheert. Dedecker kijkt vanuit Oostende bewonderend toe, hij imiteert en hij hoopt dat het bij hem even goed zal marcheren.

De maatregel van Berlusconi is tekenend voor de rechtse consensus die er heerst over migratie. In vele plaatsen elders in Europa worden illegalen nu al als criminelen behandeld, zij het dat ze zo niet benoemd worden. Mensen worden op basis van hun huidskleur frequent gecontroleerd door de politie, en als ze illegaal zijn worden ze opgesloten in een gesloten opvangcentrum, om daarna (desnoods met extreem geweld, gedenk Semira Adamu) 'gerepatrieerd' te worden - en dat wil zeggen: teruggevoerd naar een land waaruit ze te allen prijze weg wilden.

Het is dus gewoon wachten tot wanneer lieden zoals Sarkozy en Merkel het voorbeeld van Berlusconi overnemen. Het zou simpelweg een vorm van 'regularisering' zijn voor hen: degenen die nu al in de praktijk als misdadiger behandeld worden worden dan ook meteen officieel misdadiger.

We kunnen Van Rompuy ook aan het lijstje toevoegen, want in ons land is het heus niet beter gesteld dan in de buurlanden. En op dit punt moet ik even een zijpasje maken naar een stukje onderzoek dat we enkele jaren gelden met een team van sociale geografen en criminologen uitvoerden naar dakloosheid in Brussel.

Er was iets merkwaardigs aan de hand in Brussel. Nieuwe migranten bevonden zich door een hele reeks factoren in een zeer moeilijke positie op de huisvestingsmarkt. Ze raakten niet aan een sociale woning, konden wegens geldgebrek niet terecht op de privé-markt voor huisvesting, en ook in de noodopvang (de 'shelters' voor daklozen) konden ze door een aantal nieuwe beleidsmaatregelen nog nauwelijks terecht.

Het gevolg laat zich raden: ze belandden op straat. Daar werden ze, als 'daklozen', plots het voorwerp van een nieuwe categorie van 'overtredingen': datgene wat nu 'overlast' heet. Overlast is geen wetsovertreding, het gaat hier niet om strafbare feiten. Het gaat om subjectieve dingen: met verstoort de rust en orde van een buurt of een omgeving. De klachten zijn welbekend: handelaars storen zich aan daklozen omdat ze 'klanten wegjagen'; de betere burgerij ergert zich eraan omdat ze 'de buurt verloederen'; de bejaarden ergeren zich eraan omdat ze 'zich onveilig voelen' enzomeer.

Het feit is dat de politiediensten zich de afgelopen jaren, naast de bestrijding van (objectieve) misdrijven, ook en zeer intensief zijn gaan bezighouden met (subjectieve) overlast, en dat overlastbestrijding nu één van hun hoofdbezigheden is. Daklozen staan daarbij vaak in de vuurlinie - de recente politie-acties tegen daklozen in Antwerpen (uit hoofde van overlastbestrijding) zijn een duidelijk voorbeeld.

De oorzaak van overlast, dat zou klaar moeten zijn, is een sociaal probleem. De zwaksten in de samenleving vallen doorheen de mazen van de georganiseerde solidariteit in onze samenleving. Ze kunnen geen uitkeringen krijgen, geen sociale woning, geen ziekteverzekering, noem maar op, en belanden daardoor, als alles fout is gegaan, op straat.

En daar worden ze het doelwit van de politie, want ze veroorzaken overlast. Overlast, als nieuw domein voor politie-optreden, illustreert dan ook het steeds toenemende probleem van een welvaartstaat die zich terugtrekt, die steeds exclusiever en voorwaardelijker wordt, en die steeds meer van haar taken uitbesteedt aan privé-actoren (wiens drijfveer winst is, en niet altijd samenvalt met het algemeen belang). Denk nu even aan de maatregel van Marino Keulen, die kandidaat-sociale huurders van allochtone komaf een taaltest oplegt. Wie geen Nederlands spreekt is allicht iemand die dreigt taalkundige overlast aan de buren te bezorgen, zo gaat de redenering.

Overlast is een restcategorie, een domein waarin onze samenleving willekeurig en subjectief criminaliserend optreedt. Als het van lui zoals Dedecker afhangt wordt die restcategorie spoedig ook echt een categorie van misdrijven - Berlusconi achterna. Maar meteen rijst dan de bedenking dat ook mensen zoals Patrick Janssens zo'n idee niet ongenegen zouden zijn. Het gaat immers om een rechtse consensus, en dat betekent dat politici over het hele spectrum van de centrum-partijen het hierover eens zijn.

Wat begint als overlast eindigt als misdrijf, en het falen van de welvaartstaat wordt zo afgewenteld op het veiligheidsbeleid. Dedecker (en Janssens) zal dit wellicht een kwestie van goed bestuur vinden; misschien haalt hij wel de grote woorden zoals 'rechtstaat' en 'rechtszekerheid' boven. We worden er echter een rottige samenleving door.