Pascal Debruyne20 maart 2006 – 13:09

Wat voorafging

In het ontwerp van het Ruimtelijk Structuurplan Gent werd de prioriteit gelegd bij de ontwikkeling van de 19de-eeuwse gordel, en meer specifiek bij de wijken Brugse Poort en Rabot-Blaisantvest. Tijdens het college van 25 april 2002 werd een voorlopig voorstel voor het stadsvernieuwingsproject 'Bruggen naar Rabot' voorgelegd, dat op 8 mei 2002 de goedkeuring kreeg van de leden voor de stuurgroep van het stadsvernieuwingsproject. Aangezien de wijk 'Rabot- Blaisantvest' tamelijk geïsoleerd leeft, moet 'Bruggen naar Rabot' volgens de stedelijke overheid bruggen slaan die de wijk beter in verbinding stellen met de rest van de stad. Het project 'Bruggen naar het Rabot' bestaat uit verschillende deelprojecten. Aan de Opgeëistenlaan verrijst momenteel het nieuwe gerechtsgebouw dat in augustus 2006 klaar moet zijn. Rondom het gerechtsgebouw is een vijf hectaren groot park voorzien, ondergrondse jeugdlokalen en een fuifzaal, een nieuwe trambrug die de wijk met het stadscentrum moet verbinden en een winkelcomplex met erboven sociale woningen. Deze investeringen (samen goed voor 22 miljoen euro) moeten de armste wijk van Gent een nieuwe impuls geven.

De onderdelen van het project

* Brownfield Gasmeterlaan/gassite/De Molens

Het doel is 797 woonunits uit te bouwen (waarvan 682 appartementen en 115 ééngezinswoningen), 9 kantoorunits, 15 units voor kleinhandel en 1136 parkeerplaatsen. De herbestemming van de gastanks is moeilijk, daar deze beschermd maar in slechte staat zijn. Een commerciële functie blijkt onmogelijk, een culturele of recreatieve invulling wordt bekeken. Het historische gebouw ernaast zal wel een commerciële invulling krijgen. Er worden een aantal 'sociale' lofts (lees: lofts aan goedkopere prijzen) gebouwd. Volgens een beleidslijn van de stad Gent moet twintig procent van de nieuwe woningen immers bestemd zijn voor sociale huisvesting.

* Gerechtsgebouw

"De bouw van het gerechtsgebouw betekent de start van het totaalproject 'Bruggen naar Rabot', dat de wijk Rabot terug doet aansluiten met het stadsleven", aldus de stadswebsite. Het gebouw is ontworpen door de architecten Achtergael-Beel. Volgens de stedelijke overheid biedt het gerechtsgebouw hoop op een betere toekomst voor de wijk. Vooral de advocaten en bedienden, maar ook de bezoekers in het gerechtshof zouden een economische impuls moeten geven aan de Wondelgemstraat als winkelstraat. Het gebouw zal plaats bieden aan de verschillende gerechtelijke diensten die momenteel verspreid zitten in gebouwen in het centrum. Het justitiepaleis aan het Koophandelsplein blijft wel nog in gebruik.

* Jeugdlokalen en park

Naast het gerechtsgebouw zou een park van 5 hectare komen dat de wijk de nodige groene ruimte moet bieden. Het ontwerp is van de Parijse landschapsarchitect Desvigne. Het park voorziet plaatsen voor sport en spel, maar dient evengoed om er tot rust te komen. Een laan aan de rand van het park (kant Alcatel/De Molens) zal een voetgangers- en fietsverbinding maken tussen de buurten Rabot en Blaisant. Middenin het park worden (ondergronds) jeugdlokalen en een fuifzaal voorzien, om zo weinig mogelijk parkgebied in te palmen. Jongeren kunnen zich op die manier uitleven zonder omwonenden te storen. De gebouwen zullen daarnaast drie verenigingen uit de buurt huisvesten: à–zburun, Kadanz en de scoutsgroep Klauwaards. De aanleg van het park moet klaar zijn tegen midden 2007.

* Trambrug & Fietsbrug

Er wordt een fietsbrug over de Nieuwe Vaart gebouwd. Een dreef voor fietsers en voetgangers zal de Rabotwijk en de Blaisantwijk met elkaar verbinden. Het toekomstige Rabotpark wordt doorgetrokken voorbij de trambrug tot in de Blaisantwijk.

* Trambrugsite of tramstelplaats Wissehage

Op deze site plant men diverse functies zoals wonen, winkelen, een buurtpark,... Een betere functionele mix moet worden gerealiseerd door het bouwen van een nieuw winkelcomplex met een ondergrondse of dakparking en een twintigtal sociale woningen op de verdiepingen. De parking voorziet enkel parkeerplaats ten behoeve van de functies in het bouwblok. Verder komen nog eens twintig sociale woningen aan de Ijzendijkstraat.

Participatie van de buurt

De opsomming van de verschillende onderdelen van dit project toont al aan dat de impact van stadsvernieuwingsprojecten op de buurt groot is. Participatie is dan ook van groot belang als de overheid het project gedragen wil zien door de buurt. Het uitgangspunt bij de conceptstudie van Van Reeth was dat de bewoners opmerkingen zouden kunnen signaleren aan het Ontwerpteam. Samenlevingsopbouw Gent, het vroegere RISO Gent, is de centrale actor in de organisatie van participatie in de buurt. De klankbordgroep 'Bruggen naar het Rabot' werd officieel als adviesorgaan erkend, wat in ieder geval een enorme stap vooruit is in het participatieproces. Daarnaast blijft een tweede orgaan, de bewonersgroep, actief die maandelijks geïnformeerd wordt door de projectleider. Samenlevingsopbouw Gent stelde samen met de bewoners een prioriteitenboom op, aan de hand waarvan de prioriteiten voor de wijk in kaart worden gebracht. Verschillende opmerkingen uit de buurt werden volgens Samenlevingsopbouw Gent opgenomen in de conceptstudie van het ontwerpteam van Johan Van Reeth. Zo werd aan de vraag naar onderwijsinfrastructuur tegemoetgekomen door de inplanting van een buurtschool, een crèche en een klimmuur in de oude elektriciteitscentrale. Over de veranderingen op het gebied van verkeersinfrastructuur waren de bewoners tevreden. Het project kreeg ook een sociale dimensie door de planning van enkele sociaalartistieke projecten. Enkele bezorgdheden die niet werden opgenomen in de conceptstudie, zoals de verloedering van de Wondelgemstraat, werden opgepikt door het samenwerkingsverband tussen Samenlevingsopbouw, de dekenij, Buurtwerk en de Gebiedsgerichte Werking. De voornaamste bekommernis van de buurtbewoners bleek zich te concentreren rond de grote vrees voor sociale verdringing, de angst voor onteigeningen en de vraag naar mogelijke alternatieven voor onteigening.

"De samenwerking situeert zich in het kader van de projectwerking van de stad en de projectmatige aanpak van de stadsvernieuwingsprojecten 'Zuurstof voor de Brugse Poort' en 'Bruggen naar Rabot'." Dit betekent onder meer dat Riso:

* (...) zich in het bijzonder inschrijft in de projectwerking 'Zuurstof voor de Brugse Poort' en 'Bruggen naar het Rabot' en in het algemeen de principes onderschrijft van de gebiedsgerichte werking."
* (...) de meerwaarde van de stadsvernieuwingsprojecten in het algemeen onderschrijft."
* (...) [als] voelspriet [fungeert] voor ongerustheid of vragen die leven in de buurt en dit op een coöperatieve manier kanaliseert naar het bestuur."

Bron: Gemeenteraadbesluit van april 2004, Vlaams Stedenfonds: Beleidsovereenkomst tussen het stadsbestuur Gent en RISO Gent vzw i.v.m. de actie 'Bewonersparticipatie in de stadsvernieuwingsprojecten' voor de periode 2004-2007: goedkeuring, p. 2 (Cursivering door auteur)

Project met een plus

Ondanks de motivatie om dit project tot een goed einde te brengen en de promotie die de stad voerde over het project, greep de stedelijke overheid in 2004 naast een subsidie van de Vlaamse Gemeenschap. Het project 'Bruggen naar het Rabot' zou onvoldoende gekaderd zijn in de ruimere omgeving en de bestemming van de gasfabriek werd in vraag gesteld. Wel werd een subsidie van 50.000 euro toegekend om het project verder te onderzoeken, onder leiding van het ontwerpteam van Johan Van Reeth. Op die manier kwam 'Bruggen naar het Rabot +' tot stand. De voornaamste aandachtspunten in het vernieuwde project zijn de wijk opnieuw aansluiten op het centrum, de wijk een eigen identiteit geven, een nieuwe verkeersstructuur creëren en een groene verbindingszone aanleggen. De stad wil daarvoor een tachtigtal arbeiderswoningen slopen. "Begin oktober 2005 heeft minister Keulen het onteigeningsplan daarvoor ondertekend. In de plaats van de arbeiderswoningen zal een zestigtal nieuwe woningen opgetrokken worden in de wijk, waarvan twee derden sociale woningen" (De Morgen, 03-10-2005). 48 woningen werden tot nu toe aangekocht. Van die onteigende gezinnen hebben al 39 gezinnen een nieuwe woonplek gevonden onder begeleiding van de Dienst Huisvesting. 32 woningen moeten nog eigendom worden van de stad. Volgens de stedelijke overheid zullen deze onteigeningen een sneeuwbaleffect teweegbrengen dat ten goede zal komen aan de hele buurt.

Problemen en kritieken

Schepen van Stedenbouw Karin Temmerman (SP.a): "Het is prioritair om groen te brengen in dichtbevolkte wijken om zo zuurstof aan de mensen te geven. Daarnaast trachten we sociale verdringing te voorkomen door sociale woningen te voorzien. We moeten vermijden dat een wijk vernieuwt en zo onherkenbaar wordt. Het oorspronkelijke karakter van het Rabot moet behouden blijven, zodat de bewoners er zich thuis blijven voelen" (De Morgen, 18-09-2003). Toch valt af te wachten of alle bewoners er effectief een thuis zullen 'blijven' vinden. Grosso modo hebben we drie bedenkingen bij dit project.

* Ecologische kritiek: saneren en open ruimte creëren?

De vraag blijft wat de stad gaat doen met de site van de stadsgasfabriek. De site kampt met zware bodemverontreiniging, meer bepaald teervervuiling, die een zware hypotheek legt op de woonkwaliteit. Het doel is nochtans een 800-tal woonunits te bouwen (zie hoger). De saneringskosten zullen dus enorm zijn. Het project voorziet bovendien wel meer groen, maar er gaat ook één van de schaarse stukken groen in de stad verloren door de bouw van het justitiepaleis,al had de stad niet veel inspraak in de locatie. De groene 'verbindende' structuur is bovendien allerminst één geheel. Er zijn drie afzonderlijke stukken park op een gebied van vijf hectare die onderbroken worden door onder andere een tramlijn en door de sportinfrastructuur boven de ondergrondse jeugdlokalen. Nochtans lieten de bewoners weten dat ze geen voorkeur hadden voor versnipperde groengebieden.

* Sociale kritiek: prioriteiten voor de armste wijk van Gent?

We stellen ons vooral vragen bij de vooropgezette doelstelling van het project. Bruggen naar het Rabot wil 'de wijk een impuls geven' door de bouw van nieuwe woningen op de gassite en door de komst van het gerechtsgebouw. Dat er 'iets' moet gebeuren in de 19de-eeuwse gordel, en vooral in de wijk Rabot-Blaisantvest, is duidelijk. Niets doen is geen alternatief, de vaak miserabele toestand van de woningen in de wijk romantiseren evenmin. Het hangt er echter van af hoe je de problemen aanpakt en vooral: voor wie. Met andere woorden: 'iets doen' is niet per definitie gelijk aan 'iets goed doen'! We sommen enkele problemen in de wijk op en contrasteren die met de oplossingen die het project 'Bruggen naar het Rabot' wil bieden.

De wijk Rabot-Blaisantvest is gekenmerkt door een enorme armoede, die zich vooral uit in de sociaal-economische achterstelling en de slechte huisvesting. De wijk staat op nummer één in Gent op het vlak van vergrijzingsdruk, bevolkingsdichtheid, het aantal OCMW-gerechtigden en het aantal niet-werkende werkzoekenden. De wijk heeft ook één van de hoogste percentages van mensen met het laagste inkomen en het grootste aantal allochtonen en vluchtelingen. Zonder het potentieel van de buurtbewoners te willen onderschatten, kunnen we stellen dat het Rabot een wijk is waar de sociale problemen groot zijn.

In de Gentse wijken Rabot en Brugse Poort vertoont zeventig procent van de woningen gebreken die vaak een veiligheidsrisico inhouden voor de bewoners. Dat blijkt uit gegevens van de cel Woonbeleid. Het gaat vooral om vochtproblemen, schimmel, onveilig aangelegde elektriciteits- en gasleidingen, gebrekkig sanitair en slecht werkende boilers. De stedelijke overheid beweert dat het niet allemaal krotten zijn, maar men kan zich afvragen of veel woningen nog wel op te lappen zijn. Dringend investeren in meer sociale woningen zou een eerste stap naar een betere woonkwaliteit kunnen zijn. Onze voornaamste kritiek op de aanpak van de huisvestingsproblematiek in de wijk is echter het beperkte bereik van dit project. Er wordt geen aanzet gegeven naar een meer uitgebreide stadsvernieuwing, bijvoorbeeld onder de vorm van een stappenplan voor de gehele wijk.

Bij de bouw van nieuwe woningen op de Brownfeldsite staat het begrip 'sociale mix', de vermenging van verschillende socio-economische klassen, centraal. Het stadsbestuur meent dat deze sociale mix kan zorgen voor een 'sneeuwbaleffect' voor de gehele buurt. Vooral in de voornaamste winkelstraat, de Wondelgemstraat, verwacht het stadsbestuur dat nieuwe welvarende bewoners zullen investeren in de wijk, waardoor geleidelijk aan de sociale achterstelling van de hele wijk moet verdwijnen. Bij andere stadsvernieuwingsprojecten in Gent geldt dezelfde redenering. Die 'ideologie van de sociale mix' blijkt veeleer een schaamlapje dan een daadwerkelijke aanpak van de armoede- en huisvestingsproblematiek in de armste wijk van Gent.

De inplanting van een gerechtsgebouw als 'het nieuwe hart van de buurt' zal de huidige bewoners er wellicht evenmin op vooruit helpen. Sinds tien à  vijftien jaar doet zich immers op bijna onzichtbare wijze een 'gentrificatieproces' voor - een proces van sociale verdringing door stijgende huurprijzen - in achtergestelde buurten waar ook betere woningen zijn. Het nieuwe gerechtsgebouw en de voorziene nieuwe woningen voor de middenklasse zouden dit proces ook in deze buurt wel eens kunnen versterken. Achtergestelde groepen help je beter vooruit door ze rechtstreekse steun te geven, bijvoorbeeld onder de vorm van huursubsidies, dan ze te laten 'meegenieten' van de zogezegde voordelen van de sociale mix. In plaats van het sociale 'sneeuwbaleffect' is in dit project veeleer sprake van het liberale 'trickle down-principe'. Volgens dat principe zou de welvaart van nieuwe, welgestelde inwijkelingen moeten doordruppelen naar meer achtergestelde bewoners van de wijk. Ook deze visie op stadsvernieuwing is veelal een illusie waarvan de zwaksten het slachtoffer worden. Statistieken tonen immers wel een stijging aan van de gemiddelde inkomens van de wijk, waardoor de armoedecijfers dalen, maar de reële armoede en de huisvestingsproblemen blijven bestaan.

Samenlevingsopbouw Gent signaleert drie specifieke problemen bij dit stadsvernieuwingsproject. De komst van Immokantoren die woningen in de buurt opkopen, kan de huur- en koopprijzen in de toekomst de hoogte doen inschieten. De te slopen woningen blijven te lang leeg staan; een aantal Oost-Europese vluchtelingen zonder papieren dreigt ondertussen wel op straat terecht te komen. Bovendien onderhandelt de stad bij het onteigenen van woningen met de bewoners over de prijs. Als die niet mondig genoeg zijn, dreigen ze een goede prijs te ontlopen. Het schoentje wringt vooral wanneer bewoners met de gecompenseerde som geld een nieuwe woning moet zoeken, die dikwijls veel duurder is. Sociale verdringing is volgens Samenlevingsopbouw Gent daarom niet ondenkbaar. Volgens hen kan het gerechtsgebouw wel voor een economische impuls zorgen in de wijk. Om mee te helpen zoeken naar mogelijkheden om sociale verdringing en de ongewenste effecten van stadsvernieuwingsprojecten tegen te gaan, wil Samenlevingsopbouw Gent in mei 2006 een rondetafel organiseren met alle betrokken actoren. Daaruit moet een handleiding resulteren om de genoemde problemen aan te pakken.

* Participatie?

Om de participatie in dit stadsvernieuwingsproject te organiseren, heeft de stad een convenant (een soort contract) afgesloten met Samenlevingsopbouw Gent. Zij hebben de opdracht om samen met de bewoners het project op een kritische manier te evalueren. De convenanten bepalen echter ook dat Samenlevingsopbouw Gent zich 'inhoudelijk' akkoord moet verklaren met de stadsvernieuwingsprojecten (zie kader).Volgens ons beperkt een beleid op basis van convenanten op die manier de noodzakelijke onafhankelijkheid en speelruimte van sociale organisaties. Het valt te betreuren dat de stedelijke overheid een zo belangrijke speler in de wijk als Samenlevingsopbouw niet meer ruimte geeft voor inspraak en debat.Zelf vindt Samenlevingsopbouw Gent dat ze er samen met de bewoners wél in slagen om kritische aanmerkingen te signaleren aan het stadsbestuur. Ze pleiten er bijvoorbeeld voor om meer aandacht te besteden aan de gevaren van stadsvernieuwing op het vlak van huisvesting (hogere huurprijzen, sociale verdringing, ...).

Er is dus wel sprake van georganiseerde participatie, maar het blijft onduidelijk wat de bewoners nog kunnen wijzigen aan dit project en welke ingrepen effectief gerealiseerd kunnen worden. De organisatie van klankbordgroepen en hun erkenning als 'adviesorgaan' maken hen immers nog niet tot een officieel 'participatie-orgaan'. Anders dat het beperktere 'adviseren' is participeren volgens ons het project mee kunnen sturen. Samenlevingsopbouw kan wel wijzen op het grote belang van huisvesting en op de negatieve effecten van stadsvernieuwing, maar kritiek formuleren wordt door het convenant met het stadsbestuur toch een moeilijke evenwichtsoefening. Het is een negatieve evolutie voor sociale organisaties als deze dat de overheid steeds meer de touwtjes in handen neemt.

Tot slot nog dit. In 1998 werd onder de bevoegdheid van Van Rouveroij beslist om een studiebureau aan te wijzen voor de vier deelsectoren van te stad (Noord: Rabot, Blaisant, Ham; West: Brugse Poort; Oost: Sint-Amandsberg en Heirnis; Zuid: Ledeberg). Deze studiebureaus stelden elk een stadsontwerpen op, waarin duidelijk werd dat grote ingrepen in het stedelijke weefsel noodzakelijk waren. Het Stadsontwerp Noord, over het gebied Ham, Rabot, Blaisantvest, werd uitgevoerd door het bureau Technum. Hierin werden maar liefst twaalf projecten voorgesteld. Volgens dit ambitieuze ontwerp zouden 509 woningen worden gesloopt en 774 nieuwe (sociale) woningen worden gebouwd. Het project stelde letterlijk voor om "midden inde wijken in te grijpen, en niet aan de rand", had als doel meer open ruimte te creëren en met minimale ingrepen de woonkwaliteit in de buurt maximaal te verbeteren. Het huidige Bruggen naar Rabot beperkt zich tot een gedeeltelijke invulling van één van de twaalf projecten uit het ambitieuze stadsontwerp en concentreert de ingrepen vooral aan de rand van de wijk. Daarmee is het project nog slechts een flauw afkooksel van wat het had kunnen zijn.

PASCAL DEBRUYNE