Johnny Van Hove09 september 2009 – 09:06

Toen De Standaard Online enkele dagen geleden schreef dat de in België wonende Congolees Bienvenue Mbutu een klacht in Frankrijk indient tegen uitgeverij Moulinsart omwille van de strip Kuifje in Afrika (Tintin au Congo) reageerden tientallen lezers in een mum van tijd uitermate woedend op het artikel.

Naast de systematische, xenofobe agressie ten opzichte van Mbutu (“Zou hij niet beter naar zijn Congo teruggaan?”) bleek uit de reacties vooral dat de lezers van De Standaard het idee van een verbod zonder meer belachelijk vinden. Een typische reactie: “Mocht er een Olympiade zijn voor de 'onnozelste gag' van het jaar dan kreeg deze Mbtu goud zilver en brons ... Te idioot voor woorden toch.”

Deze vloed van antipathie lijkt een paar dagen voor de publicatie van het gewraakte artikel in dezelfde krant te zijn gegangmaakt door een column van Mia Doornaert. Omdat Tintin in the Congo een aantal weken geleden in de openbare bibliotheek van Brooklyn, New York, uit de rekken werd gehaald, klaagde de afscheidnemende De Standaard-journaliste steen en been over de “absurde politieke correctheid” van het multiculturele Amerika. “Eén Kuifjesboek achter slot en grendel steken? Wat een futiele geste.”

Is een verbod daadwerkelijk absurd, futiel en te idioot voor woorden?

Billijk, maar contraproductief
Vanuit een pragmatisch standpunt lijkt het verbieden van de strip inderdaad een behoorlijk contraproductief idee. In Engeland kunnen ze erover meespreken. Toen op advies van de Commission for Racial Equality het stripverhaal enkele jaren geleden uit de kinderafdeling van een aantal boekenketens werd gehaald, schoot de verkoop van de strip meteen de hoogte in en bereikte het album prompt een bestsellerstatus. Kuifje in Afrika is “verreweg het slechtste Kuifje album”, beweert één van de meer gematigde reacties op het artikel in De Standaard. Dat is volledig juist. Een commerciële ridderslag en een nóg breder publiek verdient deze strip dus waarlijk niet.

Tegelijkertijd is Kuifje in Afrika slechts één van de vele strips met een schadelijke houding ten opzichte van Afrikanen in het algemeen, en Congolezen in het bijzonder. Een verbod op Kuifje in Afrika, kortom, zou een juridisch sneeuwbaleffect kunnen veroorzaken waardoor talrijke andere strips eveneens op de index zouden kunnen belanden.

De albums van Jommeke en Suske en Wiske, bijvoorbeeld, schetsen een beeld van Afrikanen en Congolezen dat op zijn minst even bedenkelijk is. Moeten die strips ook uit de rekken worden verwijderd? En wat met de Congo-literatuur van Jef Geeraerts? Wat met de talrijke standbeelden van Leopold II in Brussel? Of het Koninklijk Museum voor Midden Afrika in Tervuren, waar de tijd sinds het begin van de vorige eeuw grotendeels is blijven stilstaan? Moeten die allemaal verdwijnen?

Dus toch maar alles laten zoals het is? Toch niet. Vanuit een ethisch standpunt lijkt een verbod namelijk meer dan billijk. De strip scheert namelijk ongekende racistische toppen. De Congolezen worden zonder meer als lui, laf, onbetrouwbaar, dom, amoreel en bijgelovig afgeschilderd. De apen spreken in grammaticaal correctere zinnen dan de Congolezen.

Kuifje in Afrika is kortom een schoolvoorbeeld van de donkerste koloniale traditie in de Belgische cultuur. Mede dankzij een strip als Kuifje in Afrika kon het Belgische kolonialisme – dat toch 10 miljoen Kongolezen en ten minste 75 jaar economische uitbuiting van de laatstgenoemden op haar geweten heeft – als civilisatieproject worden verkocht. Waarom zou zo'n strip ongestoord op de markt aangeboden mogen worden waar het haar negatieve invloed op het collectieve Belgische geheugen kan blijven uitoefenen? Vooral ook omdat er nergens (behalve in de copyrights die niemand leest) wordt aangegeven dat het hier om een strip gaat die in de jaren ‘30 werd getekend?

Explicit colonialist content!
Ondanks mijn sympathie voor de strijdbaarheid van Mbutu en ondanks het sterke ethische argument vóór een verbod, vind ik niet dat Kuifje in Afrika zonder meer uit de rekken mag worden gehaald. Het probleem lijkt me namelijk niet zozeer in de strip te zitten, maar hoe ermee wordt omgegaan, hoe die wordt gepresenteerd en uit zijn context wordt gerukt. Kortom: het probleem zit in de kwaliteit van de editie. En laten we wel wezen: die deugt momenteel niet.

In de huidige editie van Kuifje in Afrika wordt er met geen woord gerept over de tijdsgeest en de koloniale ideologie waarin de strip is ontstaan. Een inleiding is niet te bespeuren. Lezers kunnen met andere woorden de indruk krijgen dat ze in een hedendaagse strip aan het lezen zijn. Dat is zonder meer onaanvaardbaar.

In navolging van de 'explicit lyrics' stickers op cd's, stelt één van de rationelere lezers van De Standaard als reactie op het voornoemde artikel een gelijkaardige maatregel voor Kuifje in Afrika voor. Geen gek idee, zo'n 'explicit colonialist content!' waarschuwing. Maar of het soelaas biedt?

Het probleem is namelijk dat het woord 'colonialist' voor de meerderheid van de Belgen nauwelijks kritische connotaties oproept. Academici zoals Guy Vanthemsche, Adam Hochschild, Jan Blommaert en Bambi Ceuppens hebben daar in het verleden al meermaals op gewezen. Of zoals laatstgenoemde het uitdrukte in het tijdschrift MO: “Het algemene gebrek aan kennis over de [koloniale] periode is schrijnend.”

Met permissie: die indruk heb ik ook. Een 'explicit colonialist content‘ klever op Kuifje in Afrika zou daarom nauwelijks zoden aan de dijk brengen omdat heel wat Belgen gewoon niet opgevoed zijn met een kritische blik op het eigen paternalistische, kolonialistische verleden en de daarbij horende stereotypen ten opzichte van de Congolezen.

Kuifje met context
Neen, geen stickers alstublieft. In de plaats daarvan zou Moulinsart de huidige editie van Kuifje in Afrika op gefundeerde manier kunnen kaderen binnen de koloniale tijdsgeest. Liefst zonder belerend vingertje en liefst niet als tekst. Ik stel voor dat het gebeurt in de vorm van een inleidend stripverhaal, waarin een welbespraakte Congolees op toegankelijke wijze zijn/haar mening geeft over de paternalistische, koloniale context en ideologie van het stripverhaal. Aandacht verzekerd en tegelijkertijd wordt er een kritische noot geplaatst bij het racistische beeld van de Congolezen in de strip.

Op deze manier moet Kuifje in Afrika dus niet perse op de index. Al moet de huidige editie definitief wél uit de rekken verdwijnen. Op de Moulinsart website is al te lezen dat het album de “weerspiegeling [is] van een koloniaal en paternalistisch tijdperk.” Dat mag Moulinsart gerust ook als inleiding in de strip zelf schrijven of tekenen. En dat de Jommekes en Suskes en Wiskes van deze wereld er een voorbeeld aan nemen.