eliane van den ende24 november 2009 – 15:29

Charleston Farm in het moerassige landschap bij het stadje Lewes in Zuid-Engeland, is nog altijd het tastbare bewijs van wat een creatieve en sociale utopie kan zijn. De oude, vervallen boerderij zonder stromend water was de vluchtheuvel van een bonte bende bohémiens die er tijdens de eerste wereldoorlog neerstreken. Nergens is de sprankelende geest van de Bloomsbury Group nog zo levendig. Nergens is het concept van de Omega-workshop zo duidelijk herkenbaar.

Virginia Woolf in schapenkleren
Bloomsbury is een plantsoen in Londen waar de vier kinderen Stephen na de dood van hun strenge vader een nieuw leven begonnen: Adrian, Toby, Vanessa en Virginia.

De laatste zal als Virginia Woolf als de meest bekende figuur de geschiedenis ingaan. Toen – rond 1900 al – had Virginia de ambitie om schrijfster te worden. Het viertal gaf overigens een eigen huiskrant uit.

Echtgenoot Leonard Woolf stichtte later voor zijn psychisch labiele vrouw ‘The Hogarth Press’. Virginia zal in haar manische periodes al het werk van de uitgeverij op zich nemen: schrijven, illustrators zoeken, het drukproces volgen, boeken verpakken, touwtjes om de pakketten binden, op de post doen,…Virginia was bezig, zoals ze ook met veel energie de tien kilometer tussen ‘haar’ Monkhouse en Charleston Farm beende. Virginia had Charleston ontdekt en aanbevolen bij haar zus Vanessa.

Kunst en economie
De boerderij werd een levenslange huurwoning waar de vriendenkliek mekaar terugvond: kunstcriticus en verzamelaar Clive Bell die met Vanessa trouwde, schilder Duncan Grant, schrijver Lytton Stratchey, rijke erfgename en mecenas Ottoline Morell, schrijfster-vertaalster Frances Partridge, economist John Maynard Keynes,…

Het was overigens op Charleston dat Keynes zijn beroemde werk ‘De economische gevolgen van de vrede’ schreef in de kamer die nog altijd zijn naamkaartje draagt. Daarin waarschuwde de intellectueel tegen de te zware schuldaflossingen voor Duitsland die mogelijks tot frustraties zouden kunnen leiden. In 1940 bleek hij gelijk te krijgen. Als pleitbezorger van overheidsbemoeienis in de economie en als grondlegger van het internationale muntstelsel van Bretton Woods heeft Keynes een bijzonder grote rol gespeeld in de politiek en de economie van de 20ste eeuw. Maar ook zijn rol als wieder van onkruid in de tuin van Charleston nam de economist au serieux.

Bont Boerenhof
Charleston was essentieel voor zijn eerste werk, heeft Keynes altijd gezegd, want zijn intellectuele en artistieke vrienden lieten hem toe economie op een andere manier te benaderen.

‘Bloomsbury was een vriendenkring in een erg Engelse traditie,’ aldus Henrietta Garnett, de kleindochter van Vanessa Bell ‘Het was een eclectische verzameling van vrienden en geliefden. They choose their friends very carefully. Ze waren mekaars klankbord. Ze plaagden elkaar voortdurend. Als je geen goeie vrienden bent, kan dat soms bedreigend overkomen en als je als buitenstaander hun conversaties leest, dan denk je: oei, oei, dit is scherp! Maar zij zagen het zo niet: they kept each other alive. They were an audience for each other. Geschriften werden voorgelezen om te zien of niemand in slaap viel’, zegt de schrijfster met haar typisch Britse zin voor humor.

John Maynard Keynes weigerde mee te vechten in de eerste wereldoorlog en hij kreeg een post op het ministerie. Dienstweigeren kon toen in Groot-Brittannië – in tegenstelling tot andere Europese landen – maar dan moesten de jongens die wel naar ‘Flanders Fields’ trokken, vervangen worden en dus dienden gewetensbezwaarden in ruil landarbeid te verrichten. Daarom verkaste de Bloomsbury bende tijdens de eerste wereldoorlog naar het platteland van Sussex. Schilder Duncan Grant en David Garnett, die voor Disney het verhaal van Pocahontas schreef, gingen er als landarbeiders werken en woonden op Charleston Farm met Vanessa Bell en haar twee kinderen.

Relaties en verhoudingen
Op kerstdag 1917 werd daar ook Angelica geboren, dochter van Vanessa en (homoseksuele) Duncan. Angelica zou later trouwen met David Garnett, de minnaar van haar vader die overigens bij haar geboorte aanwezig was.

‘Relaties wisselden wel’, zegt Henrietta Garnett die later ook vaak op Charleston vertoefde, ‘maar vriendschap was het cement. Die vriendschap was een enorme luxe.’

Relaties, vooral de vele driehoeksverhoudingen, wrongen soms maar toch stonden eerlijkheid en integriteit voorop. Dat bevestigt ook Sylvette Botella-Gaudichon, commissaris van de tentoonstelling in Roubaix: ‘De vriendenkring was iets waarop ze konden terugplooien: bij de plotse dood van Toby Stephen, bij het sterven van Julian Bell, de zoon van Vanessa, als vrijwilliger in de Spaanse burgeroorlog, toen Virginia Woolf een einde maakte aan haar eigen leven,…Vanessa sloot zich dan af van de buitenwereld, maar niet van haar ‘familie van vrienden’.

Het begin en het einde
Nauw verwant met de ‘vrijdagse kunstzinnige bijeenkomsten’ in Bloomsbury was het genootschap dat kunstcriticus en schilder Roger Fry opzette. Fry kende de continentale avant-garde: hij ging op bezoek bij Matisse en in het atelier van Picasso, exposeerde Cézanne, Gauguin, en de Russische modernen. Fry wou een ‘phalanstère’, een werkgemeenschap, oprichten. In 1913 zag de ‘Omega’-workshop het daglicht maar in 1919 al kwam er een einde aan deze utopische werkgemeenschap.

Bedoeling van Omega was het onderscheid tussen schone en toegepaste kunsten op te heffen. ‘In Frankrijk praat men over ‘Arts Décoratifs’; in Engeland zijn dat ‘Toegepaste Kunsten’. Die woordnuances tonen duidelijk de verschillen aan’, aldus Sylvette Botella-Gaudichon.

In de Omega-workshops werden kunstenaars uitgenodigd om tegen betaling 20 à 25 uur per week te komen werken. Hun tekeningen en ontwerpen waren dan wel anoniem en werden in een gezamenlijke portfolio gestopt. Daaruit konden de opdrachtgevers dan kiezen: wilden ze een motief voor gordijnen, of voor een tafelkleed, of voor behangsel,…Elke artiest kon ook in de map duiken en zijn eigen toevoegingen aanbrengen bij een bestaand ontwerp. Vanessa Bell, die er nieuwe reformkledij ontwierp, kon er voluit abstracte creaties maken. Die ervaring heeft veel bijgedragen tot haar ontwikkeling als schilderes.

Charleston House ademt overigens nog altijd de hele spirit van Omega. Het is een bont gekleurde, vrolijke woning waar alles een frisse kleur kreeg: de zitkamer in lentegroen, de schoorsteenmantel beschilderd met blote figuren, net zoals de onderkant van de badkuip. Deuren, kasten, bijzettafels, vensterramen,…alles kreeg een lik verf en zo werd het bewaard en zorgvuldig gerestaureerd.

Lalla la la
De innoverende Omega-ontwerpen vonden echter te weinig afnemers. Toen niet, nu wel: Laura Ashley, bekend om haar typisch Britse bloemetjesbehang en dito gordijnen en aangepaste kussens, zag echter wel iets in die avant-garde ontwerpen en heeft er replica’s van uitgebracht.

Toch paste dit experiment in de leefwereld van Roger Fry. Hij kwam uit een begoede Quakerfamilie. Deze christelijke tegenbeweging had uitgesproken humane doelstellingen en ijverde voor gelijke rechten van kleurlingen en vrouwen, en zelfs voor het priesterschap voor vrouwen. Caritatieve en mensenrechtenorganisaties als Oxfam en Amnesty International vonden trouwens hun oorsprong in een Quakermilieu. De meeste familieleden van Roger Fry waren betrokken bij acties voor een betere en rechtvaardiger wereld. Zijn vader Edward was jurist die zich na zijn advocatenloopbaan inzette voor internationale rechtvaardigheid en mee aan de basis lag van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat Roger Fry en zijn Omega-workshop de opdracht kreeg om het apartement in Londen van Lalla Vandervelde te decoreren. Lalla was de eerste echtgenote van Emile Vandervelde, de big boss van de toenmalige Belgische Werkliedenpartij. Hun huwelijk overleefde de eerste wereldoorlog niet en ‘Le Patron’ ‘vergat’ zelfs Lalla in zijn Mémoires. Lalla moet een temperamentvolle vrouw zijn geweest die optrad in een toneelstuk van George Bernard Shaw, Nobelprijswinnaar en hevig socialist. Shaw was een voorstander van gelijke rechten (én gelijk loon) voor mannen en vrouwen.

Ook Lalla was een feministe en toch droeg Emile Vandervelde als baas van de toenmalige socialisten, haar in 1901 op om te gaan pleiten bij de socialistische vrouwenorganisaties om hun eis voor vrouwenstemrecht te laten vallen. Mannen zouden algemeen stemrecht krijgen als vrouwen daarvan afzagen. Socialisten en liberalen waren immers ervan overtuigd dat elke vrouwenstem een stem voor de tegenstrevers, de katholieke, conservatieve partij, zou betekenen.

Dan kenden ze vrouwen niet en zeker niet Lalla Vandervelde, Vanessa Bell, Virginia Woolf, Molly Mc Carthy, Nina Hammett, Mary Hutchinson, Dora Carrington, Winifred Gill, Phyllis Keys, Ottoline Morrell, Vita Sackville-West, Gwen Raverat, Frances Partridge en alle andere vrouwen van de Bloomsbury Group. Wat jammer voor hen!

De tentoonstelling ‘Conversation anglaise: Le groupe de Bloomsbury’ is tot 28 februari 2010 te zien in La Piscine, het schitterende Musée d’Art et d’Industrie, 24 rue des Champs, in Roubaix, tel 00.33.3.20.69.23.60 ; www.roubaix-lapiscine.com

De beroemde economist Keynes komt de laatste tijd weer ter sprake. Van 14 tot 16 januari wordt er een colloquium ‘Keynes: dead or alive?’ georganiseerd. Met deelname van economie-goeroe Jacques Attali.

In de jaren 60-70 herontdekten de hippies de Bloomsbury groep als hun voorgangers. Daarom is er op de sluitingsdag van de expo een concert van Donovan. Charleston House is van april tot oktober te bezoeken: www.charleston.org.uk