Petitiesteen28 januari 2010 – 11:37

Open Brief over de herbestemming van het Steen in Antwerpen

Waarde Burgemeester en Schepenen van Antwerpen, Waarde Minister voor Monumentenzorg van de Vlaamse Gemeenschap,

Onderstaande personen wensen hun bezorgdheid uit te drukken over de plannen van het Antwerps stadsbestuur om de burcht, het Steen, her te bestemmen tot "kinderkasteel" met commerciële uitbating.

In een advertentie gericht aan kandidaat-uitbaters, die in december 2009 in de Standaard verscheen, stelt het stadsbestuur dat het "kiest voor een invulling die voornamelijk gericht is op de leefwereld van kinderen (6 tot 12 jaar)" en dat het een privé-partner zoekt "om de uitbating van het Steen op zich te nemen." "De stad Antwerpen wil van Antwerpen immers een echte kinder-en jongerenmetropool maken." De klemtoon bij deze herbestemming ligt op het "commerciële vrijetijdsaanbod" en de "dagrecreatie" voor 6 tot 12 jarigen, met een bijkomende educatieve component: "Het Steen moet vooral een “doe-plek” worden waar kinderen op een actieve manier Antwerpen kunnen beleven. Jongere kinderen zullen vooral geprikkeld worden door fantasie daar waar oudere kinderen meer geboeid zullen zijn door het avontuurlijke, het realistische. Het Steen wil naast het grote aanbod van vrijetijdsaanbod een aanbod dat een meerwaarde kan geven en meer kan zijn dan alleen puur plezier maken. Educatieve omkadering moet zeker aanwezig zijn." Om tegemoet te komen aan Antwerpenaren en toeristen, wordt in deze projectomschrijving gesteld dat ook zij, naast de eigenlijk prioritaire doelgroep van 6 tot 12jarigen, aan bod zullen komen, al is niet duidelijk hoe. En er wordt ook verwezen naar "respect voor het cultuurhistorische erfgoed" bij de geplande herbestemming. Toch valt niet te betwijfelen dat de nadruk in de visie van het stadsbestuur eenduidig valt op de commercialisering en de ludieke uitbating van het Steen. Aan kandidaat-uitbaters wordt gesuggereerd merchandising voor het Steen te ontwikkelen (bv. in de vorm van een "nieuw A-personage", gebaseerd op een A-legende), een "sterke productnaam" voor te stellen, en de mogelijkheid van "gastproducties" in het Steen stelt zich. En er wordt gesuggereerd dat er bij de herbestemming plaats zal zijn voor minimale en eventueel ook voor "ingrijpende aanpassingen," waarvan de omvang zal bepaald worden door een cultuurhistosch onderzoek en waarderingsrapport. (http://www.antwerpen.be/eCache/BED/48.cmVjPTgwNTg5NDcmcmVjZj0w.html)
(http://www.antwerpen.be/docs/Stad/Autonome_bedrijven/AG_Vespa/informatie...)

Reeds in het verleden stuitte deze beslissing om van het Steen een kinderkasteel te maken op protest bij Antwerpenaren. Het Steen is immers geen "pseudo-kasteel", zoals in de nieuwe Capitool reisgids over Antwerpen (2009) op p.58 te lezen staat, maar een iconische burcht, het oudste watererfgoed van Antwerpen, met een uitzonderlijke historische, culturele en symbolische waarde voor de stad en haar inwoners. Ook de (door sommigen vermaledijde) 19de-eeuwse delen van de burcht, van tijdens de rechtrekking van de Scheldekaaien, zijn architectonisch en historisch een integraal deel van het Steen als erfgoed. Vele Antwerpenaren, alsook deskundigen in museale en erfgoedkringen, reageerden dan ook met verbazing op deze geplande herbestemming tot "fantasievol" kinderkasteel, alsof het Steen een fictief Disney kasteel zou zijn. Verder werd er ook al in het verleden professioneel advies geformuleerd om het Steen een passende invulling te geven, in overeenkomst met de rijke geschiedenis van dit oudste restant middeleeuws Antwerps erfgoed. Deze reacties vonden echter geen weerklank in de oproep van de stad aan kandidaat privé-uitbaters en de bijgaande projectomschrijving.

Met deze open brief richten wij ons dan ook tot het stadsbestuur met het verzoek vooralsnog op deze geplande herbestemming terug te komen. Wij vrezen dat Antwerpen haar internationaal imago als kunst- en cultuurstad mogelijk zou kunnen schaden door deze beslissing.

Wij beroepen ons daarbij op volgende argumenten:

1. Het Steen is geen "pseudo-kasteel" maar oudste watererfgoed van Antwerpen, de site die nog getuigt van de vroegste beginselen van de Antwerpse haven en stad. 146 jaar lang, van 1862 tot 2008, deed het Steen daarenboven dienst als museum, eerst als oudheidkundig museum, nadien, vanaf 1952, als florerend en populair maritiem museum. Door de herbestemming tot kinderkasteel met commerciële uitbating dreigt het Steen gereduceerd te worden tot historische coulisse voor dagrecreatie en commerciële evenementen. Ook het vooruitzicht van "ingrijpende veranderingen," die niet uitgesloten worden in de projectomschrijving van het stadsbestuur, wekt het vermoeden dat de rijke geschiedenis van het Steen (waartoe ook de 19de-eeuwse bouwgeschiedenis behoort) dreigt ondergeschikt te worden aan commerciële en ludieke uitbating.

2. Archeologisch belang van het Steen: als beschermd monument is het Steen het laatste relict van de kern van de stad, die te situeren is in de D-vormige zone binnen de Burchtgracht. Als vroege stedelijke kern (oorsprong wellicht in de 9de eeuw), bevat deze zone erg rijk en belangrijk archeologisch erfgoed, te vergelijken met andere 9de en 10de-eeuwse Europese steden. De zone van de vroegmiddeleeuwse stad, binnen de Burchtgracht gelegen, staat op het punt om beschermd te worden als archeologisch monument. Het Steen is een bijzonder belangrijk onderdeel van deze zone, en eigenlijk het enige bovengrondse archeologische relict van de vroege stad. Een holistische en geïntegreerde monumentenzorg kan niet voorbij gaan aan deze archeologische waarde en bescherming. Om die reden zou het aangewezen zijn dat de toekomstige herbestemming van het Steen de beschermde archeologische omgeving en het belang ervan weerspiegelt.

3. Beperkte expositieruimte in het MAS: het Steen, zowel als het Etnografische en Volkskunde museum, zijn gesloten omdat de collecties naar het MAS zullen verhuizen. Uit berichtgeving blijkt evenwel dat het MAS, ondanks zijn oppervlakte, niet groot genoeg zal zijn om de permanente collecties van de gesloten huismusea in Antwerpen te huisvesten. Naast de collectie van Dora Janssen, en pronkstukken uit het tijdelijk gesloten KMSKA, zal het MAS de enige tentoonstellingsruimte worden voor volgende collecties: de rijke maritieme collectie uit het Steen, de maritieme bibliotheek uit het Steen, Volkskunde Museum, Etnografisch Museum, het Museum Smidt-van Gelder, de oudheidkundige collectie uit het Vleeshuis (van voor zijn herbestemming tot muziekmuseum), de rijke archeologische collectie van Antwerpse opgravingen (waarvoor tot op heden geen museum bestaat), de historische interieurs en bijgaand meubilair (bv. voormalige gildekamers uit het Vleeshuis en Steen), die vroeger in de huismusea opgesteld stonden. Praktisch zou dit kunnen betekenen dat Antwerpen weldra te weinig expositieruimte zal hebben voor deze permanente collecties. Kunstwerken die zich voornamelijk in depots bevinden zijn niet zichtbaar voor toeristen en de lokale bevolking, en het is schrijnend dat het Hessenhuis al tot depot gedegradeerd werd. Verder valt ook op dat het bij de gesloten musea zonder uitzondering om historische gebouwen gaat die een meerwaarde aan toeristen en lokale bevolking bieden: een historisch authentiek kader waarin de historische erfgoedstukken educatief tot hun recht komen. Bovendien is het Steen al uitgerust als museum en expositieruimte, en waarom deze bijkomende museale ruimte teniet doen?

4. Beperkte toegankelijkheid van het Steen: wij nemen ter kennis dat het Steen beperkt toegankelijk is. Toch mag de vraag gesteld worden waarom het stadsbestuur deze beperkte toegankelijkheid telkens inroept om te stellen dat het Steen geen museum meer kan zijn, terwijl datzelfde toegankelijkheidsprobleem (dat weliswaar vermeld wordt in de projectomschrijving van het stadsbestuur) niet verhindert dat het Steen tot kinderkasteel omgevormd wordt. Bij gebouwen voor kinderen zijn toegankelijkheid en veiligheid een even groot, zoniet nog groter probleem.

5. Ondanks de internationale uitstraling die het MAS aan Antwerpen zal geven, is het zo dat andere internationale steden blijven werken met laagdrempelige kleine musea, gehuisvest in historisch belangrijke of waardevolle gebouwen. In Antwerpen zien we merkwaardigerwijze een tegenovergestelde trend. Bovendien wordt Antwerpen na de sluiting van het Steen een internationale havenstad zonder een specifiek Scheepvaartmuseum. Antwerpen is verder nog steeds één van de weinige internationaal belangrijke steden die geen archeologisch museum hebben.

6. Commerciële uitbating, verhuur en verkoop van Antwerpse erfgoed sites: tegelijk met een advertentie voor het Steen, verscheen een marktverkenning voor het door brand geteisterde Smidt van Gelder, waarvan de toekomst nog onbestemd is, maar waarbij gewag wordt gemaakt van winkels en kantoren (http://www.antwerpen.be/eCache/BED/48.cmVjPTgwNTgxMTEmcmVjZj0w.html). De gebouwen van het Etnografisch en Volkskundemuseum worden mogelijk verkocht aan projectontwikkelaars, de toekomst van het Mercator Orteliushuis is onbestemd, de Handelsbeurs wordt verpacht, de Stadsfeestzaal werd tot winkelcentrum herbestemd, en ook in het Koninklijke Paleis op de Meir valt de nadruk te zeer op commerciële exploitatie. Publiek en historisch belangrijk erfgoed, van iedereen, komt zo meer en meer terecht in de handen van privé of wordt herbestemd voor commerciële uitbating.

7. Gebrek aan draagvlak bij de Antwerpse bevolking voor deze beslissing: dat de visie die het stadsbestuur heeft voor het Steen niet gesteund wordt door de burgers die van dit erfgoedgebouw willen genieten, komt naar voren in een petitie voor het Steen van de vrijwilligersorganisatie Bescherm Cultureel Erfgoed Antwerpen: http://www.ipetitions.com/petition/steen/.

8. Het Steen weer van iedereen, niet voor een deelgroep: ondergetekenden verheugen zich erover dat het stadsbestuur meer voor kinderen en de jeugd wil doen. Maar waarom voor deze doelstellingen geen site zoeken die hiervoor beter geschikt is dan het oudste watererfgoed van Antwerpen? Waarom het Steen, belangrijk erfgoed met nationale en internationale uitstraling (ook voor de cultuur en toerisme van het Vlaamse Gewest) niet terug openstellen voor iedereen, jong en oud, en er een invulling aan geven die in het verlengde ligt van de geschiedenis van het Steen als maritiem museum?

Hoogachtend,

Ondergetekenden, in alfabetische volgorde,

dr. Helena Bussers, Ereconservator Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Erelid van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, Provincie Antwerpen
dr. Bob Cools, Ere-Burgemeester van Antwerpen
Prof. dr. Willem Elias, Decaan Faculteit Psychologie en Educatiewetenschappen, V.U.B.,
Voorzitter van het Hoger Instituut voor Schone Kunsten (HISK)
dr. Bea Hanssen, Vrijwilligersorganisatie Bescherm Cultureel Erfgoed Antwerpen
dr. Jeannine Lambrechts Douillez, ere-conservator Oudheidkundig Museum Stad Antwerpen, Ere-lid Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen
Prof. dr. Catharina Lis, Gewoon hoogleraar geschiedenis, V.U.B. en Universiteit Antwerpen
Prof. dr. ir. arch. Piet Lombaerde, hoogleraar Artesis Hogeschool Antwerpen en Universiteit Antwerpen, bestuurslid, Simon Stevin-Vlaams Vestingbouwkundig Centrum vzw en secretaris VCM; voorzitter PROCORO Antwerpen
Prof. dr. Wim Meeusen, Gewoon hoogleraar Algemene economie, Universiteit Antwerpen
Prof. dr. Hugo Soly, Gewoon hoogleraar geschiedenis, V.U.B. en Universiteit Antwerpen
Prof dr. Johan Swinnen, Hoogleraar kunstgeschiedenis, Artesis Hogeschool Antwerpen & V.U.B.
Prof. dr. Dries Tys, archeoloog en historicus, Materiële cultuur, Archeologie en Historische Geografie
Opleidingscoördinator, Vakgroep Kunstwetenschappen & Archeologie V.U.B.
Prof. dr. Herman Van Goethem, Gewoon hoogleraar geschiedenis, Universiteit Antwerpen