Raf Custers21 november 2005 – 00:14

Grote mensen in de Congolese grensstad Goma zijn na bijna tien jaar oorlog wel wat gewend. Maar zelfs zij, zegt filmer Sarah Vanagt, staan verstomd van de kinderpraat. In haar video-installatie Les Mouchoirs de Kabila is het Vanagt om de conversaties en fantasieën van die kinderen te doen. "Hier heb je de telefoon. Bel Kagame. Zeg hem: we willen geen tutsis meer in Congo". Zo gaat het, of nog: "Is Joseph Kabila vermoord? Dan nemen we wraak op Kagame". De haat voor de overkant zit diep, aan de Congolese kant van de grens met Rwanda; ook de kinderen komen er niet onderuit.

Les Mouchoirs de Kabila is tot nu toe Vanagt’s beste documentaire over de woelige recente geschiedenis van Congo en Rwanda. Vanagt is ook historica en haar onderzoek begon met een historische vondst. In 2002 haalde SarahhSarah Vanagt Fils d'Imana van onder het stof, een vergeten film van de Witte Paters. Een zekere pater Weymeersch had er in de jaren '50 twee jaar aan gewerkt, met volle steun van de toenmalige tutsi-koning. Fils d'Imana betoogde met epische beelden en muziek dat "Rwanda uit het vuur geboren" was, dat tutsi-herders er lang geleden vanuit het Noorden waren aangekomen en op de Duizend Heuvelen voor hun kudden nieuwe weilanden vonden. De film was nooit in het openbaar vertoond, want net toen hij klaar was, liet België in Rwanda zijn steun aan de tutsi-elite varen en ging er de hutu-politici steunen. In die context zat de boodschap van de Witte Paters dus hopeloos fout.

Sarah Vanagt vertoonde de film in 2002 voor het eerst in Rwanda maar filmde ook de emoties die de projecties opwekten. Wat bovenkwam, was één en al dubbelzinnigheid. De filmer ondervond hoe geschiedenis gemanipuleerd kan worden. Na de genocide van 1994 waren de geschiedenisboeken aan een grondige revisie toe. Een commissie werkt onderhand al tien jaar aan de nieuwe handboeken. Sarah Vanagt: "De commissie-leden moeten uitzoeken hoe het historisch zat met het onderscheid tussen hutu en tutsi. De Belgische theorie van tijdens de koloniale periode klopt niet. Het is een bijzonder complex gegeven. Wat mij interesseert is niet zozeer waar het onderscheid vandaan komt maar wel hoe die historici daarmee omgaan. Zij schuiven hun werk terug naaar de politici. Bovendien hebben deze historici allemaal zelf familieleden verloren. Dat maakt het allemaal ambigu. Ik voelde ook dat de regering geïnteresseerd was in Fils d'Imana omdat hij nu past in een lezing die zegt dat de Belgen mee-verantwoordelijk zijn voor de genocide ".

Vanagt maakt geen pro- of contra-films, ze wil in de eerste plaats registreren wat er gaande is. After Years of Walking (2003) mag geen instrument van de regering zijn, maar zet zich evenmin tegen die regering af. Het valt haar wel op dat alle getuigen over de oude propagandafilm, zelfs een hutu-gevangene in een heropvoedingskamp, de officiële visie volgen. Trouwens, en Vanagt verwachtte niet anders, die gevangene was ook de les gelezen over wat hij kon zeggen en wat niet. Slechts één testimonial, van een vrouwenstem, levert kritiek. Zij zegt dat het gedaan moet zijn de genocide en zijn nasleep voor sociale en politieke doeleinden te misbruiken.
Nu zegt Vanagt dat ze haar commentaar scherper had moeten formuleren: "ik dacht dat het ook voor niet-ingewijden wel duidelijk zou zijn dat de macht in Rwanda de geschiedenis volgens haar inzichten en doeleinden herschrijft. Dat heb ik overschat".

Doden begraven

Met Begin, Began, Begun (2004) herpakt de filmer zich. In Rwanda, zegt haar stem in het begin, durft niemand vrijuit te spreken. Je hoort kritiek, maar enkel binnenskamers. Daarom zoekt de filmer kinderen op en kijkt wat zij verzinnen en vertellen èn hoe verbazend precies zij in hun spelletjes de (grote) mensen imiteren.
Vanagt wilde dit keer ook net over de grens in Congo bij de kinderen van Bukavu en Goma filmen, maar een muiterij van Rwanda-gezinde officieren in mei-juni 2004 verhindert dat plan.
In Rwanda kan Sarah Vanagt daags voor de paasvakantie in een lagere school toezien hoe kinderen van het vierde studiejaar les krijgen over de genocide. Indringender kan moeilijk: de kinderen zijn tien, ze zijn in het jaar van de genocide geboren. We zijn begin april 2004 en over enkele dagen vindt de tiende herdenking van de tragedie plaats. De meester onderwijst, zonder geschiedenisboek, over "itsembatsemba itsembabwoko": de massale uitroeiing van mensen tot er niemand meer overblijft. Hij mag niet over hutu en tutsi praten. Volgens hem is de genocide dus "door demonische krachten onder leiding van de opper-demon Satan" aangericht.

Het lukt Vanagt maar gedeeltelijk om de kinderen voluit te laten replikeren. Ze volgt de tienjarige Mubarak en geeft als duiding dat hij de zoon van een hutu-vader en een tutsi-moeder is. In weerwil van de officiële geschiedenis zal Mubarak die identiteit nooit kunnen uitwissen. Vanagt toont en vertelt ook wat de oorlogskinderen tijdens deze herdenkingsperiode doen. Ze begraven familieleden die tijdens de genocide door extremistische hutus zijn vermoord maar waarvan de stoffelijke resten pas recent zijn teruggevonden.

Over het grensconflict tussen Rwanda en Congo, zo luidt het, mag in Rwanda niet in het openbaar gesproken worden. De kinderen doen het toch. In één van de gefilmde passages – Vanagt opent er deze film mee – zijn ze elkaar met bieden en bluf een koe aan het verpatsen. Pure mimicry van de kinderen die exact de argumenten en rituelen van de grote mensen nabootsen. De waarachtigheid zit in de details. Ze dreigen elkaar af met tovenarij, en ze zwaaien met bankbiljetten "uit Canada? nee uit Kenya", die ze van lover hebben gemaakt. Eén van de kleintjes haalt op zeker moment "Congolees geld" te voorschijn, maar krijgt meteen te horen dat het verboden is.
Als film loopt Begin, Began, Begun mank. Sarah Vanagt hield eraan toch de weinige beelden te gebruiken die ze eerder aan de Congolese kant van de grens had gefilmd. Het is korrelig super-8-beeld dat schraal afsteekt tegen de fraaie video van in Rwanda. "Ik wilde absoluut een link met Congo leggen, omdat je niet over de verwerking van de genocide kunt spreken zonder aan te geven dat er intussen een bloedig grensconflict met Congo aan de gang is". De Congolese appendix illustreert ook dat de mensen in Rwanda een flou beeld hebben van wat hun leiders over de grens in Congo uitrichten. Het stopt heel abrupt, "zoals de meeste kinderspelletjes", zegt Sarah Vanagt, maar ook: er komt een vervolg.

Makabere droom

Met de nieuwe installatie Les mouchoirs de Kagame concentreert de filmer zich nu helemaal op de actuele fantasie van de kinderen in Congo. Vanuit een bijzonder perspectief, want ze observeert straatkinderen in Goma dat op de grens met Rwanda ligt. Die kinderen spelen bovendien op de lava die in februari 2002 door de Nyiragongo-vulkaan over een stuk van Goma is uitgebraakt. Gelukkig blijven ze dromen. Tussen andere besognes door – ze zijn straatventertjes - knutselen ze met afval aan een miniatuur-wereld, waar de huizen twee verdiepingen tellen en de auto's blank zijn zoals de jeeps van de VN en de hulporganisaties.

Maar de kinderen voeren zonder dat ze het zelf beseffen ook makabere reconstructies op. Ze vertolken hoe de grote mensen vol haat en wraaklust over de Rwandezen en hun Congolese trawanten spreken. Sarah Vanagt filmde de scenes voorjaar 2005. "Een journalist in Goma reageerde geschokt. Als kinderen zulk een taal uitkramen, zei hij, dan komt er nooit verzoening". Het anti-Rwanda-racisme zit bij veel Congolezen diep, de kinderen van Goma hebben het ergens vandaan gehaald.

De politieke discussie vormt één van de acht taferelen die samen de video-installatie Les Mouchoirs de Kabila vormen. Vanagt zat de spelende kinderen met haar video- en super-8-camera's dicht op het vel, ze filmde vooral hun gebricoleerd speelgoed en hoe ze nerveus tussen het stof en de stenen hun fantasie botvieren.

Liever dan een nieuwe film te maken, projecteert Vanagt de taferelen op aparte schermen of op de betonnen vloer. Sarah Vanagt: "Ik wilde een ruimtelijke ervaring scheppen. Je stapt een kinderrepubliek binnen, maar je vangt er flarden van op. De kijker maakt er zijn eigen film mee. In een film daarentegen bouw je een redenering op. Dan lijkt het algauw of je de kinderen hebt geregisseerd en hun spelletjes louter illustratie zijn. Maar ik ben nergens tussengekomen en wil hen laten zien zoals ze zijn. Ze laten zich meeslepen, door de roddels in Goma, door de
spionageverhalen. In die zin zijn ze voor mij de barometer van de bevolking".

Raf Custers

Sarah Vanagt - Les Mouchoirs de Kabila
05.11. - 26.11.2005
argos, werfstraat 13, b-1000 brussels T +32 2 229 00 03 F +32 2 223 73 31
open woensdag - zaterdag 14:00 - 19:00