Alma De Walsche van MO*-magazine omschrijft transitie als “de overgang van de huidige naar een nieuwe samenleving, een maatschappij met een hoge levenskwaliteit maar tegelijkertijd een kleine ecologische voetafdruk, met minder afhankelijkheid van olie en grondstoffen, en waarin men anders omgaat met tijd en ruimte”. De journaliste trok naar het zuiden van Engeland en kwam terug met het hoopgevende verhaal (zie MO*-artikel) van Totnes Transition Town, een idyllisch stadje dat succesvol afkickt van zijn olieverslaving. Intussen heeft Totnes tweehonderd steden in Engeland en nog eens vijftig in Nieuw-Zeeland geïnspireerd om hetzelfde te doen. Het transitievirus hangt in de lucht.

Razendsnel zijn Transition Towns uitgegroeid tot een begrip. Waar komt het allemaal vandaan?
Alma De Walsche: “Transition Town Totnes is eigenlijk een toepassing van het veel bredere begrip transitie dat zich heel snel aan het verspreiden is. Transitie is een verder borduren op het concept duurzame ontwikkeling dat tijdens de milieutop in Rio ('92, red) centraal stond. Maar die term is in de loop van de jaren te pas en te onpas gebruikt, vaak ook voor oneigenlijke dingen. Men ging duurzame ontwikkeling beschouwen als iets voor departement leefmilieu, milieudiensten en milieuorganisaties. Andere departementen voelden zich niet aangesproken. Het was nodig om dieper en grondiger te gaan. En zo werd het begrip transitie uitgevonden. Het gaat om ecologische omvormingsprocessen voor een nieuwe samenleving die je op een termijn van enkele decennia moet zien en die rekening houden met een veelheid van factoren en dimensies. Transitieprocessen zijn multi-stakeholder: het is belangrijk dat verschillende spelers binnen de samenleving erbij betrokken zijn. Het is ook een vorm van systeemdenken. ”

Spreekt men bij ons ook al over transitie?
Alma De Walsche: “Zoals wij het in Vlaanderen kennen is het vanuit Nederland komen overwaaien. Daar is transitie ontstaan vanuit het domein van technologische vernieuwing, maar besloten in de ruimtes van laboratoria en computerschema’s. Ook de samenleving moest betrokken worden bij die processen. Met technologie zonder mensen om die toe te passen, zijn we niet veel. In Nederland begon men zo met transitie-arena’s op te zetten waarin mensen uit verschillende sectoren van de samenleving elkaar ontmoeten om nieuwe antwoorden te vinden op prangende vragen. Zo is er de transitiearena Energie waarin gezocht wordt naar toepassingen voor hernieuwbare energie. In Nederland oriënteert men een groot deel van de gasopbrengsten naar projecten voor duurzame energie. In Vlaanderen zijn er twee transitiearena's. De transitiearena Duurzaam Wonen en Bouwen (www.duwobo.be) is zo'n twee jaar geleden ontstaan. De bouwsector produceert heel veel afval. Een stuk daarvan kan men reduceren door het gebruik van duurzame bouwmaterialen. In die transitiearena maakt men ook werk van passiefhuizen en klimaatwijken. In Gent is de transitiearena Duurzaam Wonen en Bouwen bezig met het opzetten van zo een wijk in samenspraak met de buurtbewoners. Het is dus zeker niet de bedoeling om van het ecologische iets elitairs te maken. De tweede transitiearena is Plan C, voor duurzaam materialenbeheer (meer hierover op www.ovam.be).”

Is Transition Town Totnes op dezelfde manier ontstaan?
Alma De Walsche: “Het verhaal van Totnes is anders, omdat het een proces is dat niet vanuit de overheid is opgezet, maar van onderuit. Inspirator voor het proces in Totnes is Rob Hopkins, een man van rond de veertig afkomstig uit Zuid-Engeland. Hopkins heeft tien jaar permacultuur gedoceerd in Ierland. Op een bepaald moment heeft hij zijn studenten de opdracht gegeven om een model te ontwerpen dat een antwoord kan zijn op de ecologische crisis, vanuit de principes van de permacultuur.”

Wat is de basisgedachte van Transition Towns?
Alma De Walsche: “Totnes Transition Town en het model van Transition Towns is gegroeid vanuit het besef van Peak Oil (Het moment dat de makkelijk ontginbare olie opgeraakt. Er zal nog wel olie zijn, maar moeilijker te exploiteren. Die schaarste en die hoge inzet van energie en middelen om nog verder te exploiteren, zal voor extreem hoge olieprijzen zorgen. red) en Climate Change. Die twee moet je tegelijk aanpakken, vindt Hopkins, want anders kom je tot halve oplossingen. Zo biedt kernenergie volgens sommigen misschien wel een oplossing voor klimaatsverandering, maar het creëert andere problemen. Als we peak oil ook onder ogen zien, dan is cruciaal dat we een samenleving opbouwen die afkickt van haar olieverslaving. Die samenleving moet low energy zijn. We moeten dus minder energie verbruiken, want welke energie je ook neemt, ze zal altijd duur zijn en het milieu belasten. De principes van de permacultuur kunnen daarbij helpen.”

Wat is Hopkins' definitie van permacultuur?
Alma De Walsche: “Voor hem is permacultuur zoiets als de lijm die alles samenbrengt (
interview op MO.be). Het is als het web dat samenhang geeft aan een alternatief systeem. Eén van de belangrijke elementen is het herlokaliseren van de economie, om kilometers te sparen en om minder kwetsbaar te zijn en minder afhankelijk van transport. Terug een groot deel van onze eigen groenten leren verbouwen is in deze visie een zeer belangrijk gegeven. Voedsel zou binnen een aanvaardbare straal verbouwd moeten worden, zodat het niet van duizenden kilometer moet aangevoerd worden. Ook de economie moet geherlokaliseerd worden, niet voor volle honderd procent, maar toch voor een groot deel.”

Vrijemarktdenkers zullen moord en brand schreeuwen, want dit ruikt naar protectionisme.
Alma De Walsche: “Tot op zekere hoogte is dat zo. Maar je kan niet spreken over voedselzekerheid of voedselveiligheid zonder een zekere vorm van protectionisme. Het probleem met die vrije markt is dat die ontzettend veel kosten niet bijrekent. Men kijkt enkel naar waar men het goedkoopst kan produceren; waar grond, water en zon beschikbaar zijn. De CO2-uitstoot wordt niet meegeteld en zo komen de kilometers op de rekening van het milieu. Door het herlokaliseren van de economie kan je nu eenmaal een aantal problemen oplossen.”

Stel dat de idee van herlokalisering van landbouw wortelschiet, wat moet er dan gebeuren met het zuiden van Spanje dat onze wintergroente produceert of met de Brazilianen die leven van de soja-export voor onze veestapel? Creëer je geen gigantische problemen op andere plaatsen in de wereld die afhankelijk zijn van voedselexport?
Alma De Walsche: “Dat is zeer reëel. Maar als je spreekt van transitie, dan heb je het niet over een korte termijn, maar over decennia. Je moet geleidelijk aan afbouwen en tegelijkertijd moet je schokbestendige systemen helpen opbouwen. Stel dat je tegen Brazilië zegt dat je gaat stoppen met de afname van soja, dan zou je plaatselijke organisaties kunnen ondersteunen en helpen met alternatieven. Omwille van die internationale sojahandel lijden er ook mensen honger in Brazilië, en zijn er vier miljoen landlozen. Transitie gebeurt niet van vandaag op morgen, je moet het zien als een overgang. Dat is het belang van langetermijndenken. ”

Een kernbegrip uit het transitiedenken in Totnes is resilience, weerbaarheid. Wat moeten we ons daarbij voorstellen?
Alma De Walsche: “Samenlevingen moeten weerbaar en schokbestendig zijn, want we gaan schokken krijgen. In 2000 braken in Groot-Brittannië grote stakingen uit in de petroleumsector, omdat de btw opgetrokken werd. Vrachtwagens stonden stil en er waren geen toeleveringen meer voor supermarkten. Na twee dagen ontstond er voedselschaarste. Zo zie je hoe weinig resilient een samenleving kan zijn. De distributie is just in time georganiseerd, volkomen afhankelijk van al die permanente kilometers. En dat maakt ons zeer kwetsbaar. Wanneer we praten over voedselzekerheid, moeten we inzien dat we ons in een situatie bevinden die totaal voedselonzeker is. In de tijd van onze ouders en onze grootouders hadden mensen nog een groentetuintje. Maar wij kunnen ons voedsel niet meer verbouwen. We weten niet meer hoe het moet.”

Transitie vergt dus een heleboel vaardigheden?
Alma De Walsche: “In de transition culture is reskilling fundamenteel. Tegenwoordig zijn de meeste mensen super geschoold om achter een computer te zitten, maar we zullen een andere know how met nieuwe vaardigheden nodig hebben. Dat wil niet zeggen dat we allemaal boer moeten worden, maar we kunnen misschien wél tien procent van onze tijd in de moestuin werken. Zo zei Rob Hopkins al lachtend dat zijn kinderen het huis niet mogen verlaten voordat ze tien verschillende gewassen kunnen verbouwen.”

Moet handenarbeid geherwaardeerd worden?
Alma De Walsche: “In het huidig model tracht men nog steeds arbeidskrachten zoveel mogelijk te vervangen door machines en technologie. Maar dat moet andersom: de jobcreatie moet gemaximaliseerd worden. We moeten terug naar een arbeidsintensieve samenleving. Maar arbeid die waardig en menselijk is. Op termijn zouden monoculturen en uitbuiting moeten verdwijnen.”

In Totnes loopt een project waarbij men uitwerpselen van mensen gebruikt om het land te bemesten. Ik denk niet dat veel mensen daar al klaar voor zijn.
Alma De Walsche: “Het oogt sensationeel, maar het is heel gewoon. Het gaat over de groep van Landmatters die in yoerts wonen omdat ze slechts een tijdelijke woonvergunning kregen, op een stuk grond dat landbouwzone is. Hun leefwijze in die yoerts oogt extreem. Maar als je over chemische toiletten spreekt, dan vindt niemand dat vies. Op dezelfde manier kan je je ook een milieuvriendelijk toilet voorstellen in een ecodesign huis. Ik denk dat dat niet uitgesloten is.”

Het 'hoofd', de 'handen' en het 'hart' moeten samengaan. Dat klinkt bijna esoterisch, maar het is wel belangrijk in het transitieproces. Waar bedoelt men hiermee?
Alma De Walsche: “Je hebt die drie domeinen. Het 'hoofd': je moet begrijpen en beseffen wat climate change en peak oil betekenen, je informeren. Pas wanneer je inziet dat de toestand ernstig is, kan er een sense of urgency ontstaan, het besef dat er dringend iets gedaan moet worden. Overheden zijn vaak te weinig overtuigd van die dringendheid. In Totnes heeft men gedurende een jaar aan sensibilisering gedaan, er werden filmavonden georganiseerd en het probleem werd vanuit alle mogelijke hoeken bekeken en besproken. Dan heb je de 'handen': je geeft gestalte aan het alternatief door het in praktijk te brengen. Zet alternatieve experimenten op, begin er aan. In Totnes zijn er heel wat mensen die hun vroegere carrière stopgezet hebben om zich volledig in het project te kunnen schakelen.”

En tenslotte is er het 'hart'.
Alma De Walsche: “Het bijzondere is dat ze in Totnes ook oog hebben voor wat een veranderingsproces vergt van mensen. We zijn allemaal kind van het systeem en we kunnen allemaal wegzakken of falen. Veranderen is moeilijk, zeker wanneer je in een omgeving zit die steeds doorholt op het gekende spoor. Die expliciete aandacht voor de moeilijkheid van het veranderen is, volgens Rob Hopkins, het verschil met de klassieke milieubeweging, die vaak doembeelden ophangt over de ernst van de situatie maar onvoldoende aandacht schenkt aan de moeilijkheid om te veranderen. In Totnes hebben ze daarom de werkgroep heart and soul. De 'psychologie van de verandering' helpt het bewustzijn scherp te houden. Die werkgroep wordt aangevuld met de werkgroep Tale Telling en Imageneering: door verhalen te vertellen, visualiseer je de toekomst zoals die er uit zou kunnen zien. Dat doen ze bijvoorbeeld met een lange tijdlijn aan de muur waarop voorspellingen aangeduid staan zoals 2012: 'het failliet van Ryan Air'.”

Dat is zeer komisch.
Alma De Walsche: “Je kan daarmee lachen, maar in het post-Kyototijdperk zullen vliegtaksen moeten betaald worden. Ook de emissies van de luchtvaart zullen in het emissiehandelssysteem opgenomen worden en zullen een plafond opgelegd krijgen. Dus het bankroet van luchtvaartmaatschappijen is helemaal niet zo onrealistisch. Op die tijdlijn staan bijvoorbeeld ook de faillissementen van Monsanto en van petrochemische bedrijven. Je kan er vanalles op aanbrengen: de opening van alternatieve schooltjes, reskilling-projecten, enzovoort.”

Transition Town Totnes heeft ook een eigen munteenheid, de Totnes Pound.
Alma De Walsche: “Ja. Als je vandaag ziet wat een mondiale kredietcrisis met je geld kan doen... Een lokale munt is daar tegen bestand. Totnes heeft een eigen geldsysteem en er zijn steeds meer winkels waar je met de Totnes Pound kan betalen.”

Negentig procent van de mensen van Totnes zijn niet betrokken bij de Transition Town-projecten, dat wil zeggen dat slechts tien procent de transitie draagt. Is dat voldoende?
Alma De Walsche: “Neen, maar het is de bedoeling om er veel meer mensen bij te betrekken. Vergeet niet dat ze nog maar twee jaar bezig zijn. Anderzijds zijn er ook mensen die helemaal niet willen weten van Transition Town. Maar zij die het doen, werken zeer gedreven aan reële alternatieven. Sommigen projecten en werkgroepen lopen al veel langer dan Totnes Transition Town. Zo zijn er bijvoorbeeld mensen die al jaren bezig zijn met duurzaam bouwen en passiefhuizen. Een heel belangrijk succesverhaal in Totnes is de bioboerderij Riverford. Dat is een boerderij van vierhonderd hectare en drie winkels. Om de voedselkilometers te reduceren gaat de boerderij op een andere plaats uitbreiden met andere filialen. Zij begonnen twintig jaar geleden op dit spoor te werken. Vandaag blijkt dat hun keuze wel degelijk belang heeft.”

Eigenlijk is het allemaal niet zo vernieuwend en is het gewoon een kwestie van bestaande projecten met elkaar te linken?
Alma De Walsche: “Dat hangt af van de bril die je op zet. Sommige mensen vinden dat het niets nieuws is, omdat ze daar twintig of dertig jaar geleden ook al mee bezig waren. Maar dat is nu juist het punt: wat men tijdens de oliecrisis in de jaren zeventig begonnen was, komt nu terug bovendrijven. De alternatieven waren niet meer nodig, nadat de oliekraan weer was opengedraaid. Maar de échte problemen waren nooit opgelost, die steken nu opnieuw de kop op. Aan ons de keuze: ofwel doen we iets, ofwel wachten we tot de olie op is of onbetaalbaar wordt.”

Zit dat er aan te komen?
Alma De Walsche: “In het nieuwe energierapport voorspelt de International Energy Agency dat de olievraag negen procent hoger zal liggen dan de olieproductie. Die kloof groeit veel sneller dan men verwacht had. Daardoor zal energie nog duurder worden. We moeten dus wel evolueren naar andere energie. Nu kunnen we dat nog op een prettige manier doen en elkaar daarin ondersteunen, maar als we te lang wachten, kunnen er chaosscenario’s ontstaan, conflicten om grondstoffen, ruimte en water zullen toenemen. Je kan dus maar beter het probleem in de ogen zien en er naar handelen.”

En vooral niet wachten op de overheid?
Alma De Walsche: “Samenwerking met de lokale overheid is erg belangrijk, want met politieke steun kan je veel grotere projecten realiseren. De overheid kan een hefboom zijn; Maar in die zin heeft Transition Town Totnes nog een lange weg te gaan, want slechts twee schepenen ondersteunen het transitie-initiatief. In Vlaanderen en in Nederland zijn de transitie-arena’s initiatieven van de overheid maar in Totnes – en intussen al op vele andere plaatsen in de wereld- is het absoluut bottom-up. Het zijn de mensen die het doen. Zij zijn de échte pioneers.”

Als je in Totnes rondloopt, voel je dat daar iets aan het broeien is?
Alma De Walsche: “Totnes is zeker speciaal, ook zonder het transitiegegeven. Het is een zeer idyllisch stadje aan de oevers van de Dart omgeven door groen, zoals zovele stadjes in Engeland of Schotland. Maar Totnes is altijd kosmopolitisch geweest en heeft door de jaren heen mensen aangetrokken die op zoek zijn naar vernieuwing. Er heerst een open mentaliteit.”

Veel steden in België zijn niet omgeven door groen zoals Totnes. Kan Gent bijvoorbeeld een transitiestad worden?
Alma De Walsche: “In Gent zijn er mensen die effectief stappen zetten in de richting van een transition town (Transitie Initiatief Gent heeft de ambitie de eerste Vlaamse transitiestad te realiseren. Een 'tijdelijke transitiehub Gent' werd onlangs opgestart, red) . In een dichtbewoonde stad kan je ontzettend veel doen op vlak van mobiliteit en afvalbeheer en op vlak van water- en energiegebruik. Er zijn experimenten met biotuintjes en met groene daken. In stadsparken zou je fruitbomen kunnen zetten en moestuintjes aanleggen in plaats van bloemenperken. Het aspect groene zone voor de gemeenschap kan samengaan met lokale voedselproductie. Dat is allemaal niet ondenkbaar.”

Is een Transition Planet denkbaar, een toekomst waarin we niet meer nemen van de aarde dan we teruggeven?
Alma De Walsche: “Dat zou een mooie droom zijn. Maar we worden wel met de grenzen van de aarde geconfronteerd. Ook de bevolkingsaangroei dwingt ons rekening te houden met grenzen. De vraag is hoe licht wij onze voetafdruk kunnen maken, hoe ver we kunnen reduceren en dematerialiseren, en daarbij een model gestalte geven dat de sociale ongelijkheid kan aanpakken. Wereldwijd stapelen de spannigen zich op en zorgen ze voor nieuwe conflicten. Kijk maar naar het grondstoffenprobleem, stijgende voedselprijzen, milieumigranten, vluchtelingen omwille van de stijgende zeespiegel,... Zo komen er steeds nieuwe situaties bij die ons voor twee keuzen stellen: ofwel werken we aan alternatieven, ofwel zetten we een heel hoge muur en proberen we een eiland te creëren waar de sterksten alles naar zich toezuigen.”

Iedereen zal moeten inleveren, maar dat doen mensen niet graag.
Alma De Walsche: “We zullen moeten afkicken van olie en van veel andere dingen, dat is zeker. Maar dat hoeft niet beangstigend te zijn. Je moet niet alleen de collateral damage van ons dominant model op de arme landen in beeld brengen, ook bij ons vallen veel mensen uit de boot. We moeten steeds meer flexibel worden, we raken daardoor overspannen en krijgen uiteindelijk burn-out en allerlei andere kwalen. We zouden beter evolueren naar een flexibiliteit die te maken heeft met creativiteit. Dat hebben mensen in de derde wereld wél. Als we maar genoeg weerbaarheid opbouwen, kunnen de vooruitzichten zeer bevrijdend zijn.”

We gaan andere mensen worden.
Alma De Walsche: “Ja, dat denk ik écht. We gaan minder gejaagd leven, minder overspannen en ziek zijn. We gaan meer kunnen genieten, van elkaar, van onze omgeving, en niet meer zoveel nood hebben aan vakantie ver weg. We gaan eindelijk af zijn van de files en niet meer massaal het vliegtuig nemen. Heel veel stress zal wegvallen, maar dat is nog niet voor morgen.”
(Foto's van Alma De Walsche)

Nuttige links:
www.mo.be
www.transitie.be

Dinsdag 25 november modereert Alma De Walsche een debat over de toekomst zonder olie.
“De overgang naar een olie-arme samenleving”
Met Rudy Dhont (KH Leuven), Peter Tom Jones (KULeuven, deskundige inzake peakoil). Moderator: Alma De Walsche (MO*).
Om 20 uur in het CC Oratoriënhof, Mechelsestraat 111, Leuven.
Organisator: Human Ecology (Masereelfonds, MO*, BBL, Terra Reversa, EVA) i.s.m. Aardewerk