raf25 september 2006 – 14:43

Jean Van Lierde:: Vòòr juni 1960 was ik nooit in Congo geweest. België liet me niet in de kolonie binnen. Ik voerde actie tegen de koloniale politiek. In de VN stemde België mèt Zuid-Afrika tegen resoluties over de dekolonisering. Dat stelde ik in mijn artikels aan de kaak. Voor generaal Janssen, die in Congo het leger leidde, en kolonel Vandewalle, de chef van de Veiligheid, was ik een gauchist.

Waarom mocht u in 1960 dan wèl naar Congo vertrekken?

Jean Van Lierde: Omdat ze iemand zochten die Lumumba kon kalmeren. In mei had hij de verkiezingen gewonnen. Dat kwam hier heel slecht aan. Het paleis en de regering waren razend. Ganshof Van der Meersch, de minister-resident voor Congo, hoorde van professor Arthur Doucy van de ULB dat ik Lumumba goed kende. Ganshof heeft toen mijn paspoort geregeld. Hij beeldde zich in dat ik voor de Belgische regering zou werken. Buitenlandse Zaken wilde ook mijn ticket betalen. Dat heb ik geweigerd. Op 10 juni is ons vliegtuig vertrokken. In Leopoldstad (Kinshasa nvda) ben ik recht naar Lumumba gegaan. Die was erg somber. "Jean, zei hij, "de Belgen strooien rond dat ik communist ben. Ze delen enveloppes met geld uit om iedereen tegen ons op te zetten".

Had u een officiële functie?

Jean Van Lierde: Nee, maar ik was wel één van de tussenpersonen. Ganshof wilde in Congo niet meer rechtstreeks met mij praten, maar hij moest wel met Lumumba communiceren. Daarom zijn er tussenpersonen aangesteld. Ganshof gaf boodschappen door via Jan Hollants Van Look en ik via mijn vriend Benoît Verhaegen die les gaf aan de universiteit van Lovanium in Leopoldstad.

Dat duidt op serieuze spanningen?

Jean Van Lierde: Absoluut. Ik was pas ginds toen Benoit Verhaegen een dringende opdracht van Ganshof Van der Meersch bracht. Die avond was er in het restaurant van de Zoo een feest voor alle Belgen. Ook alle Congolese partijen gingen komen, behalve de MNC van Lumumba. Ik moest Lumumba overtuigen om ook te gaan, zogezegd omdat de koning het had gevraagd. "Maar", zeg ik aan Verhaegen, "ziet ge mij al zo'n ridikule vraag stellen aan Lumumba".

U wist dat Lumumba zou weigeren?

Jean Van Lierde: Lumumba niet zozeer, wel zijn kabinetschef Bernard Salumu. Die was uit op geweld. Ik hoorde hem dagelijks vragen: "Patrice, steken we deze nacht de auto's van de Belgen in brand?" Ik ging daar tegenin, en Lumumba gaf me gelijk. Ik heb dat uitgelegd aan Verhaegen en hem met een tegenvoorstel naar Ganshof gestuurd. Ik zei dat ik Salumu niet meer in bedwang kon houden en dat Ganshof nog diezelfde dag Lumumba moest aanstellen tot informateur. Een uur later belt Verhaegen om te zeggen dat Ganshof akkoord gaat. Hij kondigt het nieuws aan terwijl het souper begint in het Zoo. Daar slaat het in als een bom, onder de Congolese collaborateurs. Maar Lumumba kreeg geen schot in de zaak. Dan is Joseph Kasavubu regeringsformateur geworden.

Kasavubu, de grote rivaal.

Jean Van Lierde:: Ja, maar ook hij kreeg geen regering op de been. Professor Jef Van Bilsen, die Kasavubu adviseerde, en ik hebben de rivalen samengebracht. Ook Cyrille Adoula heeft geholpen. Kasavubu moest president worden en Lumumba eerste minister. Er zat niets anders op. Maar Lumumba wilde niet. Ik heb maar één keer ruzie gehad met Lumumba. Dat was toen.

Omdat Lumumba president wilde worden?

Jean Van Lierde: Dat heeft hij toen vlakaf gezegd, ja. Maar in Leopoldstad was het statistisch onmogelijk. Daar kon Lumumba niet tegen Kasavubu op. Ik heb aan Patrice uitgelegd dat hij als eerste minister het beleid kon bepalen terwijl de oude militant Kasavubu president zou zijn. "Maar Jean", zei Lumumba, "ge weet toch dat de president de eerste minister maakt of kraakt, niet omgekeerd". Hij had gelijk, die voorspelling is ook uitgekomen. Maar het ging niet anders.

Op de dag van Onafhankelijkheid, 30 juni, houdt Lumumba dan zijn beruchte speech. U zou zijn pen hebben vastgehouden?

Jean Van Lierde: Ik moet dat formeel ontkennen. Net zoals ik moet tegenspreken dat Lumumba met zijn speech de Belgen zou hebben beledigd. Hij heeft voor nauwe samenwerking met de Belgen gepleit. Lumumba was een bijzonder man, ik ken er niet veel van zijn kaliber. Enkele dagen voor de onafhankelijkheid zei hij nog: "Congo heeft 13 miljoen inwoners en welgeteld 13 universitairen, dus 1 voor elk miljoen inwoners. België heeft ons niet geleerd hoe we ons land moeten besturen. Dus, ik ga die tienduizenden Europeanen niet wegjagen". Zijn speech heeft hij van het eerste tot het laatste woord zelf geschreven. Ik geef wel toe: was ik er niet geweest, dan had hij zich waarschijnlijk niet aan het schrijven gezet.

Hoe is die toespraak er dan gekomen?

Jean Van Lierde: Twee dagen voor 30 juni hoorde ik dat koning Boudewijn en Kasavubu gingen speechen. Reginald Hemeleers, de woordvoerder van de Belgische regering, gaf me de twee toespraken. Ik stond verstomd! Onze jonge vorst zou het genie van Leopold-2 in de verf zetten. Maar geen woord over de opofferingen van de Congolezen. Alsof de kolonisatie in de hele wereld nog aan de orde van de dag was. En Kasavubu, dat was hol gezwets, een staatshoofd niet waardig. Patrice ging ervan uit dat hij het woord niet zou krijgen en schikte zich daarin.

Hebt u hem opgestookt?

Jean Van Lierde: Later heb ik me afgevraagd waarom ik het gedaan heb. Maar het klopt. Ik vond dat ook de eerste minister moest spreken. Ik heb Lumumba instructies gegeven. Hij zat op 3 meter van de microfoon en als de koning en Kasavubu uitgesproken waren, moest hij het woord nemen. Hij zag het niet zitten, omdat het protokol het niet voorzag. Dat was op 28 juni. Dan hebben we elkaar drie dagen niet meer gezien.

En op 30 juni komt die historische toespraak?

Jean Van Lierde: Inderdaad. De dertigste kom ik in het parlement en Reginald Hemeleers is nòg een tekst aan het uitdelen. "Van Lumumba", zegt hij. Dus, in twee dagen had Lumumba die prachtige, Afrikanistische toespraak opgesteld. Hij kritikeerde Leopold-2, geen twijfel mogelijk. Maar op zich was het een broederlijk gebaar van een geëmancipeerd politicus, niet van een hielenlikker. Veel Congolezen konden en kunnen dat niet begrijpen, veel Europeanen evenmin. Alleen Lumumba had dat Afrikanisme. Hij verzette zich tegen de vetes tussen de stammen en tegen het tribalisme dat de politiek blijft verzieken. De kolonialen zeiden me: "Van Lierde, ge overdrijft. Lumumba staat zogezegd boven de stammen. Dat komt omdat hij Tetela is, een onbeduidende stam". Maar dan vroeg ik: als de Tetela zo onbeduidend zijn, waarom worden ze dan vernoemd op het standbeeld van Leopold-2 in Oostende? Nee, Lumumba keek verder dan de clans en de stammen, hij dacht internationaal.

Maar zijn speech van 30 juni betekende wel een schok?

Jean Van Lierde: Niet voor de meeste Afrikanen! De speech van Lumumba is de hele tijd door entoesiast applaus onderbroken. Maar koning Boudewijn zag wit van woede. We hebben nadien met Lumumba gepraat. Ook eerste minister Gaston Eyskens heeft op hem ingepraat. En tijdens de lunch heeft Lumumba ten aanzien van de kolonisator een verzoenend woordje gesproken. Eyskens heeft die toespraak opgesteld. Daarom schrijft hij ook in zijn memoires: "ik was de neger van Lumumba".

Lumumba is uitgevallen tegen de lijfstraffen, de vernederingen vanwege het koloniale bewind. Nadien, met Joseph Désiré Mobutu, zijn die praktijken teruggekeerd.

Jean Van Lierde: Ach Mobutu.... Al in 1958, '59, toen hij in Brussel naar onze vergaderingen van Présence Africaine kwam, werd me gezegd dat hij niet te vertrouwen was. Een hielenlikker van de Belgen. Ik herinner me een ontmoeting in Leopoldstad in het bureau van Lumumba. Het was midden juni 1960. Mobutu was pas terug uit Brussel. Hij valt daar binnen en vraagt vlakaf aan Lumumba: hebt ge mij 2000 frank? Beeld u in: in dat hele bureau slingerden brieven, telegrammen en nota's rond. Ze konden het werk niet bijhouden. Maar de latere multi-miljardair Mobutu is maar met één ding bezig, met geld. Hebt ge geen 2000 frank voor mij? Dat was Mobutu.

Wat wenst u Congo toe, nu er opnieuw verkiezingen aankomen?

Jean Van Lierde: Ach, weet u, ik ben een oude militant. Ik heb de energie niet meer om het op de voet te volgen. Eén ding weet ik wel: Lumumba zette zich belangeloos in voor het openbaar belang, en die dimensie zou Congo moeten terugkrijgen. De corruptie moet verdwijnen. Ik herhaal het, ook de Belgen hebben de Congolezen de corruptie bijgebracht, met dat systeem van enveloppes enzovoort. Waar ik echt op hoop is een nieuwe generatie van belangeloze politici, die in de politiek gaan voor het volk, niet om hun zakken te vullen.

[Dit interview is begin juni 2006 afgenomen. Het zou in Knack van 5 oktober worden gepubliceerd.]