Misha Koole20 maart 2006 – 02:16

De laatste tijd komen er alsmaar meer berichten uit de Verenigde Staten over mishandelingen van terdoodveroordeelden en afgewezen gratieverzoeken. Dat de VN steeds openlijker aanspoort tot het afschaffen van de doodstraf lijkt een teken dat Amerika alsmaar minder goedkeuring krijgt voor zijn controversiële wet. Maar wat weten we eigenlijk over de ruwweg 3700 terdoodverdeelden in Amerikaanse gevangenissen? Weten we dat veel van hen meer dan vijftien jaar wachten op een mogelijke maar onwaarschijnlijke vrijlating? Is het ons bekend dat ze leven in cellen van amper vijf vierkante meter waar ze met geluk een uur per dag uit mogen om de benen te strekken? Of dat ze om vijf uur ’s ochtends hardhandig worden gewekt en reeds om half vijf ’s namiddags hun avondmaal ontvangen? Hebben we enig idee van wat een terdoodveroordeelde dagelijks doormaakt? De kans is groot dat uw antwoord daarop negatief is.

Veruit de meeste terdoodveroordeelden hebben een achtergrond van geweld en sociale problemen. Een grote meerderheid van de terdoodveroordeelden is zwart, en heeft een jeugd achter de rug in arme woonwijken, gekenmerkt door criminaliteit en beperkte sociale voorzieningen. Vaak zijn onderwijs en gezondheidzorg inadequaat, waardoor er voor velen weinig toekomstperspectieven zijn.

Veel terdoodveroordeelden belanden in het gevang op grond van doodslag. Met de alomtegenwoordigheid van wapens in Amerika is dit bepaald geen moeilijke onderneming, en het aantal (fatale) wapenvoorvallen is dan ook torenhoog: sommige specialisten noemen jaarcijfers van 500,000 incidenten waarvan 35,000 dodelijke. Dat dit resulteert in volle gevangenissen is niet verbazingwekkend.

Eenmaal veroordeeld verliezen veel terdoodveroordeelden alle steun van buitenaf. Een terdoodveroordeelde in de familie wordt over het algemeen gezien als een sociale buitenstaander die geen enkele steun waard is. Met het vooruitzicht van een onbekend aantal weken, maanden of zelfs jaren zonder familiaal contact is overleven dan ook een zware taak. Mede door de uitzichtloosheid en de vaak erbarmelijke behandeling snakken veel terdoodveroordeelden naar een nieuw leven. Hoewel sommigen deze kans nog krijgen, krijgen de meeste veroordeelden na soms jaren gevangenis een wrange en stilgezwegen dood.

Op de website van Inside-Outside (een bemiddelende organisatie die correspondentie organiseert tussen terdoodveroordeelden en langgestraften, en vrijwilligers) is te lezen dat wie in de Verenigde Staten achter de tralies belandt, in de meeste gevallen te maken krijgt met een ‘harde wereld van vaak uitzichtloze lange straffen en eenzame opsluiting, agressie, vernedering, discriminatie en slechte leefomstandigheden’. Dat dat wel degelijk de dagelijkse werkelijkheid van een Amerikaanse gevangene samenvat, bevestigt Else Bougie, die al sinds 1993 met deze maatschappelijke verstotenen schrijft en ze zelfs een aantal keer heeft bezocht. ‘De hele omgeving van een gevangene is erop gericht om hem kort en klein te houden; hij zit in een cel, die meer weg heeft van een kooi, hij krijgt boeien en kettingen om als hij zijn cel verlaat, alsof hij ieder moment iedereen naar de strot zou kunnen vliegen. Je kunt niets en mag niets. Je post wordt geopend en telefoongesprekken worden afgeluisterd.’

Inside-Outside probeert geenszins de daden van gevangenen goed te praten, maar pleit voor een humanitaire omgang met elke gestrafte. Volgens critici lappen de instellingen waar de terdoodveroordeelden en langgestraften verblijven een aantal belangrijke mensenrechten aan hun laars. De omstandigheden van gevangenen lijken dan ook veel beperkingen op te leggen.

Cellen van terdoodveroordeelden meten twee bij drie meter; de zogenaamde ‘death-watch cell’, waar zij de laatste dagen voor hun executie verblijven, is tweeëneenhalf bij vier meter. Gevangenen krijgen drie maaltijden per dag, om vijf uur en half elf ’s ochtends, en om vier uur ’s namiddags. Normaal gezien mogen zij tweemaal per week twee uur hun cel uit voor conditietraining; anders mogen ze enkel met handboeien of geketend hun cel uit, waardoor menig terdoodveroordeelde binnen korte tijd ongezond dik wordt. Daardoor lijden gevangenen na verloop van tijd vaak aan allerlei (on)gezondheidskwalen. Bezoekers zijn toegestaan in de weekends, van negen tot twaalf uur ’s ochtends, en als deze op meer dan driehonderd kilometer afstand van de gevangenis wonen, mag de bezoeker zaterdag én zondag binnen. Douches zijn eens per twee dagen toegestaan. De vaste plunje bestaat uit oranje T-shirts en blauwe broeken. Voor vermaak is een zwart-wit TV toegestaan (zonder kabel weliswaar), en ook radio, snacks én sigaretten, op voorwaarde dat ze door de terdoodveroordeelde aangeschaft worden in de gevangeniswinkel. Evident is dit niet, aangezien geld verdienen niet toegestaan is, en er vaak een intensieve ruildienst bestaat tussen medegevangenen. Aan geld komt de gevangenisbevolking enkel via spaarzame giften van buitenstaanders, waarmee een blikje cola of een mars gekocht kan worden. Dit wordt dan ook ervaren als een feest. Brieven komen van maandag tot vrijdag binnen, behalve in vakanties, en kerkdiensten zijn beschikbaar op televisie via een gesloten circuit. Veel bewakers zien treitergedrag als de enige manier om de veroordeelden te behandelen, waardoor menig radio- of televisietoestel sneuvelt in een woedeuitbarsting, en het lawaai het vooral ’s nachts moeilijk maakt om de slaap te vatten.

Een voorbeeld van de erbarmelijke omgang met terdoodveroordeelden omvat een wet die hun executieomstandigheden voorschrijft. Vaak wordt bij executies het verdovende middel barbituraat toegepast, dat de individu in slaap brengt, waarna een dodelijke injectie wordt toegediend. Onlangs bleek dat in sommige gevallen, vooral bij dikkere mensen, de maximale voorgeschreven hoeveelheid barbituraat niet genoeg is om de betreffende persoon gedurende het proces tot de hartstilstand in slaap te houden. De dodelijke injectie verlamt eerst het lichaam, om daarna de bloeddruk te verlagen en een hartstilstand te veroorzaken. Doordat het lichaam voor de hartstilstand ontwaakt uit de verdoving, overlijdt het met een gruwelijke pijn waar het, verlamd door de dodelijke injectie, geen teken van kan geven. Zo was er in Kentucky ene Edward H., die na autopsie maar 3 à  6.5 milligram per liter barbituraat in zijn bloed bleek te hebben. Bij een niveau van 7 mg/l is zo’n 50 procent van de geëxecuteerden bij bewustzijn.

Hoewel de reden voor het grote aantal terdoodveroordeelden terug te leiden valt tot wapens en geweld, met publieke aansporingen tot wapengebruik en beschikbaarheid alom, lijkt een structureel probleem Amerika te weerhouden van een niet zo zeer humanitaire, maar in elk geval bevorderende omgang met zijn veroordeelden. In het spreekwoordelijke ‘land van de vrijheid’ blijkt voor hen die eenmaal grote fouten begaan hebben weinig ruimte voor ‘repatriëring’. Else Bougie ervaart dat ‘het detentiesysteem er, zeker op Death Row, er niet op gericht is om iemand te resocialiseren en terug te brengen in de maatschappij, maar om je eigenheid kapot te maken, je wil te breken, je op te bergen als een monster, als oud vuil, als iemand die geen waarde meer heeft en onwaardig is om voort te leven, en dat tot het moment dat de beul komt om je een spuit te geven.’

Het problematische van de Amerikaanse wetgeving is volgens Else Bougie overigens niet zozeer de doodstraf zelf, maar eerder de beperkte rechten van de verdachten. ‘Zelfs al zou de doodstraf in de wet blijven staan, dan zou hij veel minder vaak toegepast worden op het moment dat verdachten, die nu aangewezen zijn op een pro deo advocaat, een betere advocaat zouden krijgen, een die competent is en die een behoorlijk budget heeft om zijn cliënt te verdedigen.’

Dat de advocaat vaak de zwakste schakel is, bevestigt T. Overton, een terdoodveroordeelde die al negen jaar vastzit in Florida. Talloze keren heeft hij opnieuw moeten beginnen met een andere advocaat om zijn verhaal naar buiten te brengen. Zijn ervaring is dat omdat de advocaten hoe dan ook betaald worden, zij geen enkele drang hebben om de rechtszaak voor de terdoodveroordeelde tot een goed einde te brengen. Else Bougie geeft de beruchte rechtszaak rond OJ Simpson als voorbeeld: Simpson kwam vrij dankzij een ‘dreamteam’ aan advocaten.

In 2000 analyseerde Columbia University 22 jaar doodstraf in Amerika. De conclusie was dat twee derde van de uitgevoerde executies ongegrond was. Volgens de onderzoekers was er voor een grote meerderheid van de gevallen onjuist of achtergehouden bewijs gebruikt. Hoewel de juistheid van deze schatting betwijfeld mag worden, is zeker dat de Amerikaanse autoriteiten vooralsnog veel onschuldigen straffen. Om een zaak publiekelijk af te handelen kan het voorkomen dat er ‘zomaar’ iemand wordt opgepakt op grond van moord of mishandeling, zelfs als het bewijsmateriaal in andere richtingen wijst.

Vooralsnog worden weinig veroordeelden vrijgesproken, en zij die dat ‘geluk’ wel hebben, functioneren met een dergelijk zware achtergrond en een besmeurd strafblad maar moeizaam in de maatschappij. Goed nieuws dus dat terdoodveroordeelden een hart onder de riem wordt gestoken met aandacht aan een kant en druk aan de andere: de aandacht voor de levensomstandigheden van terdoodveroordeelden vermeerdert langzaam maar gestaag, en de druk op de Amerikaanse autoriteiten wordt alsmaar groter. Met de recente media-aandacht is het moeilijk voor deze autoriteiten om in alle stilte zijn gang te gaan met langstraften en terdoodveroordeelden. Hoewel terdoodveroordeelden dus nu nog vaak in de doofpot belanden, stijgt met de druk ook de aandacht. En met genoeg druk én aandacht komt verandering. Hierbij in elk geval de aandacht.