(Foto's John Moussiaux)

Een ernstig onderwerp, maar de Lessiusstudenen wisten er een ludiek programma rond te weven. Eerst een opwarmertje. De val van Saddam Hoessein, Jan Leyers op weg naar Mekka,... De zaal kreeg enkele beeldfragmenten te zien, Luyendijk kreeg twee minuten om commentaar te geven. Moeite met dat format had hij niet: als TV-journalist heeft hij geleerd zijn boodschap te slijten in minder dan vijfenveertig seconden... Speels, maar één voor één passerden ze de revue: de pijnpunten die van berichtgeving over het Midden-Oosten zo'n 'onmogelijk' vak maken. Want welke woorden kies je? Welke beelden?

Taal is niet neutraal
"Woorden kiezen is zo moeilijk omdat de strijd in elk conflict ook gaat over de begrippen zelf, over de terminologie. Als je een bepaald woord kiest, kies je dadelijk ook een bepaald kamp. Want bij verschillende begrippen horen verschillende actieprogramma's. Het woord milieuvervuiling roept iets anders op dan het woord klimaatverandering. Toch moét je kiezen," aldus Luyendijk. "Nog een probleem: als er geen beelden zijn, bestaat het niet. Maar sommige dingen zijn nu éénmaal moeilijk in beelden te vatten. Israël zegt dat het probleem het terrorisme is. De Palestijnen zeggen dat het de bezetting is. Die Israëlische versie kan veel makkelijker overtuigen: beelden van een opgeblazen restaurant raken mensen in de buik, beelden van de bezetting niet, want die zijn niet spectaculair. Toch kost de bezetting elk jaar aan drie maal meer mensen het leven."

Beetje bij beetje kwamen we in de buurt van Luyendijks centrale probleemstelling: "Hoe komt het dat je je een aap schrikt als je eens écht in Egypte komt, als die werkelijkheid helemaal anders blijkt te zijn dan je hebt geleerd op televisie en in de krant?"

Vervormingen
Het antwoord van Luyendijk laat zich samenvatten in zes woorden. Het nieuws is gefilterd, vervormd, gemanipuleerd, partijdig, versimpeld en chauvinistisch. Dat is niet de schuld van de journalisten, want die werken zich allemaal uit de naad. Hoe komt het dan wel?

Gefilterd en vervormd. "Er blijft ontzettend veel buiten beeld," begon Luyendijk. "Nieuws is immers de uitzondering, wat afwijkt van de norm. Maar dat veronderstelt dat je de norm kent. Wij zien alleen de stenengooiers en de terroristen, en omdat we over Palestina verder niks weten, gaan we denken dat dat de regel is. De eerste keer dat ik een Arabier een lol hoorde tappen, schrok ik mij een hoedje: dat paste niet in mijn beeld. De journalisten liegen niet, maar door zo in te zoomen op het ongewone, creëren ze wel een totaal vervormd beeld."

"Vaak heb je ook bepaalde culturele kennis nodig om wat wél in beeld komt juist te kunnen decoderen. We spreken van het Libische 'Hooggerechtshof' en van de Egyptische 'president', maar dat is echt wel iets helemaal anders dan bij ons. Toch plakken we er dezelfde termen op," aldus Luyendijk.

Gemanipuleerd en partijdig. "Alle betrokken partijen zijn zich bewust van de beeldvorming en allemaal 'stagen' ze hun daden. Vaak met succes. Als journalisten komen we er meestal pas achteraf achter dat we weer eens bij de neus genomen zijn... Daarom is het nieuws ook partijdig, want sommige kampen kunnen veel beter manipuleren dan andere, bijvoorbeeld omdat ze meer geld hebben om ex-topjournalisten in dienst te nemen als communicatie-adviseur. Partijdig ook omdat je altijd moet kiezen: tussen termen, narratieven, mensen."

Versimpeld. "Want ruimte is altijd beperkt."

Chauvinistisch "Veel mensen kijken naar het nieuws om een goed gevoel te krijgen over zichzelf, over hun eigen stam. Er kijken veel meer mensen naar Fox News dan naar Public Television".

Hoe dan wel?
Heeft Luyendijk ook tips voor hoe het beter kan? Niet echt. "Ik ben beter in het belichten van problemen dan in het aanreiken van oplossingen," gaf hij toe.

Er zijn ook geen pasklare oplossingen, benadrukte hij: "We kùnnen we niet objectief zijn, zelfs als we dat zouden willen. We moeten daar als journalisten veel openener over zijn. We gaan er nog teveel vanuit dat - als we maar hard genoeg werken - de wereld begrijpelijk is. Maar dat is niet waar. Er bestaat zoiets als structurele ambiguïteit," aldus Luyendijk. "Er zijn gebieden in de wereld waarover je niets met zekerheid kan weten."

Hij pleit daarom vooral voor bescheidenheid en eerlijkheid: af en toe zeggen dat we het niet kunnen weten, of dat er verschillende versies zijn. Dat hoeft nog niet het einde van de journalistiek te betekenen. Maar het vergt wel een andere aanpak. Luyendijk pleit bijvoorbeeld voor een dagelijkse rubriek waarin de chef buitenland uitlegt/verantwoordt waarom bepaalde thema's wel en andere niet aan bod komen, en hoe. Ook voor de burgers ziet hij een rol weggelegd. "Als journalisten liegen bijvoorbeeld, moeten we daar campagne tegen voeren, zoals in de VS. Onderschat niet de mogelijkheden die de nieuwe technologieën bieden om journalisten te controleren."