Elke Van Royen04 februari 2009 – 17:18

In Nederland, waar Offermans vandaan komt, klagen leerkrachten sinds de jaren negentig steen en been over een toegenomen en haast ondragelijke druk: ze moeten niet enkel lesgeven, maar ook opvoeden en een heleboel andere taken op zich nemen. De 'jeugd van tegenwoordig' is bovendien een pak mondiger - lees in veel gevallen brutaler - geworden.

In België klinken dezelfde klachten bij het onderwijzend personeel. Ook ik kan me daar in vinden. Ik geef op dit moment 12 uur les - voltijds werken is 20u lesgeven - en dat is eigenlijk meer dan genoeg, zeker in het begin. Ik schrijf dit stuk trouwens ook in functie van mijn werk. Iemand die geen voeling heeft met de job laat zich in het slechtste geval al eens laatdunkend uit over die 20u per week - hij/zij is zich er niet van bewust dat 1u lesgeven eigenlijk gecombineerd wordt met 2 uren voorbereiden van de lessen, evaluatie, bijscholen, klassenraden en andere vergaderingen en andere taken. 20 uren worden dus al gemakkelijk 60 uren per week. Je kan je dus voorstellen dat de 'vele vakanties' geen overbodige luxe zijn. Een goede leerkracht besteedt trouwens de helft van elke vakantie aan... thuis werken.

Terug naar Offermans, die zelf dertig jaar onderwijservaring heeft en nu full time schrijft over de verhouding tussen cultuur, economie, politiek en ecologie. Een boeiende les die ik overhoudt aan gisteravond is de enorme invloed van het alomtegenwoordige vrije marktdenken op het onderwijs. Mijn ervaring in een CVO (Centrum voor Volwassenenonderwijs) is daar een sprekend voorbeeld van. Onderwijs is een product, de student is een consument. De school is een bedrijf dat zich niet meer richt tot een burger die zich wil ontwikkelen, maar tot een consument die verleid moet worden. Directie is een management team geworden, dat er vooral naar streeft uit te breiden: 5000 studenten was op mijn eerste school nog niet genoeg, er moesten nog méér en méér 'klanten' aangetrokken worden, zo bleek op vergaderingen met de directie. Daarom moest het product aantrekkelijk worden voorgesteld via reclame in kranten en andere publicaties. Concurrentie met andere scholen in de omgeving was een evidentie. Alles draaide om het credo van de vrije markt: steeds meer en meer economische groei verwezenlijken.

Terwijl we op zoveel andere vlakken in het leven constant als (potentiële) klant worden benaderd, is dat dus ook het geval geworden in het onderwijs. Onder minister Van den Bossche senior zijn beslissingen genomen die dit perfect hebben ondersteund: schaalvergroting en financieringen die afhangen van het aantal diploma's dat een school aflevert...

Ik denk dat er wel een verschil is tussen zulke mastodontscholen voor gegoede volwassenen en bijvoorbeeld middelbare scholen, al was het maar omdat jongeren (meestal) tot hun achttiende verplicht zijn om onderwijs te volgen. Toch is me gisteren gedaagd dat het idee 'klanten versus producenten' ook werkt in de school waar ik sinds kort lesgeef. De open, vaak brutale leerlingen eisen namelijk ten allen tijde een gemakkelijke hap... ze zijn niet bereid te zweten, met onzekerheid om te gaan, te oefenen (een noodzakelijke experimentele fase als je echt wil leren). Nee, ze willen als klant elke seconde een goed product ontvangen, HIER en NU.

Natuurlijk beseffen mijn jonge (16-17-18 jarige) leerlingen dat niet. Ik wil wedden dat een heleboel leerkrachten zich ook niet bewust zijn van dit mechanisme. We nemen aan wat we voortdurend ingelepeld krijgen: onderwijs is er vooral in functie van de arbeidsmarkt, en arbeid dient voor economische groei, dat wil zeggen voor de cyclus van produceren en consumeren. We kunnen het jonge mensen niet kwalijk nemen dat ze dit klakkeloos overnemen: ze hebben het met de paplepel meegekregen.

Dit alles brengt niet alleen moeilijke klassen met zich mee, leerlingen die moeilijk gemotiveerd raken voor langdurige inspanningen om uiteindelijk misschien een doel te bereiken dat hen eerst onbereikbaar leek. Dit alles brengt ook iets met zich mee dat nog veel onrustwekkender is: een kritiekloze, niet-creatieve burger die zichzelf alleen ziet als producent en consument. Zelf denk ik dat dat op persoonlijk vlak enorme problemen met zich mee zal brengen en nu al met zich meeneemt, want hoe een mens ook gekneed wordt, hij/zij blijft een mens met véél meer in zich dan produceren en consumeren. Ik vermoed dat er een link is met het grote en nog groeiende aantal depressies en andere gezondheidsproblemen.

Ook vermoed ik een link met de populariteit van extreem rechts, die net als 'een goed bedrijf' een hapklare brok en eenvoudige (zogezegde) oplossingen levert in haar visie op de maatschappij. Offermans wees ook op de blindheid van de rijke klasse in de wereld, die het blijkbaar evident vindt dat we hier 70 keer meer verdienen dan mensen in het arme Zuiden, dat we 15 keer zoveel energie, water en grondstoffen gebruiken en dat we tegelijkertijd 10 keer zoveel vervuilende stoffen op aarde en atmosfeer afvuren... En dat terwijl we meer dan ooit in een 'kleine' wereld leven, omdat we door de globalisering enorm met elkaar verbonden zijn geworden.

Dit is voor mij ook al jarenlang een punt, omdat ik me doorheen werk- en levenservaring al vaak in de plaats van arme wereldburgers heb gesteld en dat dat een zéér onrustwekkend gevoel geeft. Ik heb de wereld bekeken vanuit het standpunt van een voor vervolging en bommen gevluchte Irakees, die in Nederland jarenlang op mensonwaardige manier werd 'opgevangen' door het asielsysteem. Ik werd bevriend met een vrouw in Congo die aan overleven zonder enig perspectief op verbetering van haar levenskwaliteit een eindeloze dagtaak heeft. Ik heb een Palestijnse activiste in mijn hart gesloten die geen echte thuis heeft, maar zich van jongs af opgesloten voelt in een conflict waar de internationale gemeenschap weinig constructiefs biedt.

Ik heb opgemerkt hoe bitter en boos mensen in verschillende arme landen zijn op wat wij (in materiële overvloed badende rijkaards) in hun ogen zijn: ontzettend egoïstische en verkwistende wezens. Ook armen en gemarginaliseerden in Vlaanderen/België voelen zich door ons rijken buitengesloten, onzichtbaar, ontmenselijkt zelfs.

Ik vraag me serieus af of dat niet méér zal ontploffen in de toekomst, via fundamentalisme, extremisme, of anderszins. Eigenlijk ben ik verbaasd dat er nog niet meer 9/11's zijn gebeurd.

Terug naar het onderwijs. Als leerkracht heb ik in deze context geen gemakkelijke taak (alweer een nieuwe taak!): mijn studenten opnieuw leren nadenken, kritisch zijn over de wereld en hun plaats daarin. Oogkleppen afnemen, eigenlijk, en creativiteit opnieuw hoog in het vaandel brengen. Hopelijk brengt dat dan ook solidariteit met zich mee.

Zo'n taak kan ik niet alleen vervullen. Offermans sprak over de noodzaak van een mentaliteitswijziging, een vaag woord dat volgens mij concreet betekent: op alle vlakken van het publieke leven een kritische houding aanzwengelen en capaciteiten tot discussie en kritiek opnieuw naar boven halen. Dit om ons los te maken van de overheersing van het vrije marktdenken met economische groei als enige uitkijk en om duurzamere en rechtvaardigere alternatieven te ontwaren. Niet eenvoudig, want zelfs in deze internationale economische crisis-tijd willen politici blijkbaar niet afwijken van dat systeem. Overheden pompen gigantische sommen geld in banken en er wordt nog steeds niet dieper ingegaan op een ongemakkelijke waarheid: dat het zelfregulerende vermogen van de vrije markt sinds de crisis echt wel naar het rijk der fabeltjes mag worden gezonden.

Offermans sprak over ongemotiveerde en slecht opgeleide leerkrachten, maar daarin ben ik optimistischer dan hem. Net als hij droom ik van en werk ik aan verandering in het onderwijs. Ook ik wil van mijn leerlingen bewuste, gemotiveerde, creatieve burgers maken... deze sisyphustaak krijgt mij voorlopig nog niet klein, want in mijn brutale bekjes en ongemotiveerde leerlingen die liever chatten en met hun Ipod spelen dan dat ze een eenvoudige opdracht aanpakken, in hen zie ik potentieel. Waarom? Omdat ze overduidelijk allemaal mensen zijn met aangeboren (oversneeuwde) nieuwsgierigheid en velerlei talenten en capaciteiten. Ondanks het systeem waarin mijn leerlingen zich nu vooral zien als consumenten, willen zij die talenten en capaciteiten ontplooien. Ook al zijn ze zich er nu niet van bewust. Als mensen hebben mijn leerlingen de nood om zich te ontplooien, hun leven zinvol te maken, ook al beseffen ze dat veel te vaak niet, want de wereld benadert hen vooral als passieve consument.

Offermans wil dat leerkrachten bij hun leerlingen de intellectuele nieuwsgierigheid aanwakkeren, en hij vertelt dat dat bij velen dan de betrokkenheid op de wereld rondom hen zal doen stijgen.

Wel, ik ben niet de enige leerkracht op mijn school die daar volledig achter staat. In het vak dat ik geef, Project Algemene Vakken, is het bovendien de bedoeling dat de leerlingen een project van begin tot einde zelf in elkaar steken. Ze mogen zelfs het onderwerp helemaal vrij kiezen. Ik heb al gemerkt dat die onzekerheid allesbehalve evident is voor hen. In de eerste plaats wenden ze deze vrijheid aan om opnieuw te gaan consumeren: ze willen enkele dagen op reis (naar het cannabisrijke Amsterdam bvb) en daar dan vooral uitgaan. Als dat praktisch niet mogelijk blijkt, is het enorm moeilijk voor hen om hun creativiteit te laten werken. De leerkracht is in dit vak PAV immers coach en begeleider, en geen persoon meer die klaarliggende leerstof voorschotelt. En ik heb al zéér hard moeten coachen, met name in dit beginstadium van het project om hun interesses voor henzelf duidelijk te maken. Vele leerlingen zien zichzelf enkel als shopper, toerist, fuiver, klant van de beauty-industrie. Wat hun als mens meer aanspreekt dan iets anders, dat bleek dus niet evident te vinden.

Maar het lukt wel. Eén klas heeft 'film' gekozen... omdat ze tijdens de schooluren een film willen gaan consumeren in het megabedrijf Kinepolis. Maar tijdens het brainstormen bleek dat iemand acteurservaring heeft, deelnemen aan zo'n initiatief ontzettend leuk vindt, dat een aantal klasgenoten hem daarin geholpen hebben, dat zij daardoor dingen hebben geleerd over het proces van een productie... In een andere klas bleken drie jongens fantastische breakdance moves te kunnen... ze kozen uiteindelijk kickboksen als deelthema in het klasthema 'vrije tijdsbesteding', maar waarom zouden ze geen gerenommeerde kickbokser in de klas halen die hen komt vertellen welke eigenschappen een goede kickbokser / sporter allemaal moet inzetten om zover te komen? De verantwoordelijkheden die hij of zij heeft?

Offermans vertelde zonder te veel te dramatiseren over de moeilijke positie van het onderwijs in een wereld die geobsedeerd is door het model van economische groei. Die wereld is zich daardoor niet genoeg bewust van de catastrofale gevolgen ervan - niet alleen de kredietcrisis, maar ook een klimaatcrisis, een crisis van grondstoffen en energie en een gruwelijk onevenwichtige verdeling van rijkdom in de wereld. Ook in onze samenleving wordt een dualisering tussen rijk en arm steeds duidelijker. Onderwijs kan dit niet alleen counteren, maar de klachten van het onderwijzend personeel (ook in België) zijn een teken aan de wand.

Misschien moeten de leerkrachten hun gal maar blijven spuwen...