Immanuel Wallerstein04 november 2008 – 18:40

Iedereen wil natuurlijk weten wat de oorzaak is van deze depressie. Zijn het de derivatives - door Warren Buffet ook wel “finaciële massavernietigingswapens” genoemd? Of zijn het de subprime mortgages? Of de oliespeculanten? Dit spelletje vingertje wijzen is in feite niet interessant. Het richt z'n aandacht op wat Fernand Braudel het stof van de korte termijn noemde. Als we willen weten wat er gaande is, moeten we naar twee temporaliteiten kijken die veel onthullender zijn: de cyclische bewegingen op middellange termijn, en de structurele trends op lange termijn.

De kapitalistische wereld-economie kent al minstens enkele honderden jaren twee belangrijke vormen van cyclische bewegingen. Ten eerste de zogenaamde Kondratieff-cycli, die historisch gezien zo'n 50 à 60 jaar duurden. Ten tweede de hegemonische cycli, die veel langer zijn.

Wat de hegemonische cycli betreft: de VS begonnen mee te dingen naar de hegemonie vanaf 1873, veroverden de volle hegemonie in 1945, en zijn sinds de jaren 70 langzaam op hun retour. De waanzin van Bush heeft die trage neergang in een stroomversnelling gebracht. Zelfs de schijn van VS-hegemonie hebben we nu achter ons gelaten. We zijn, zoals in zo'n geval normaal is, binnengetreden in een multipolaire wereld. De VS blijven een grote macht, misschien wel de grootste, maar ze zullen in de komende decennia in verhouding tot de andere machten steeds meer verzwakken. Daar valt weinig aan te doen.

De Konrdatieff-cycli hebben een ander timing. De wereld kroop in 1945 uit de vorige Kondratieff B-fase, en beleefde vervolgens de sterkste opwaartse A-fase uit de geschiedenis van het moderne wereld-systeem. Die bereikte haar hoogtepunt rond 1967-73, en zette toen haar neergang in. Die neerwaartse B-fase duurt nu al veel langer dan vorige B-fases, en we zitten er nog steeds in.

De kenmerken van een Kondratieff B-fase zijn bekend en komen overeen met wat de wereld sinds de jaren 70 meemaakt. De winstmarges op productieve activiteiten dalen, vooral in het type productie dat voorheen het meest winstgevend was. Het gevolg is dat kapitalisten die echt hoge winsten willen zich in de financiële arena begeven, om er zich bezig te houden met wat in feite neerkomt op speculatie. Productieve activiteiten, om toch maar niet té onwinstgevend te worden, wijken uit van de kernzones van het wereld-systeem naar zones waar de personeelskosten lager zijn. Dat is waarom er jobs verdwijnen in Detroit, Essen en Nagoya, en fabrieken uitbreiden in China, Indië en Brazilië.

Wat speculatieve luchtbellen betreft: er zijn altijd mensen die daar veel geld aan verdienen. Maar vroeg of laat komt er altijd een moment waarop zulke speculatieve luchtbellen barsten. Als je wil weten waarom de huidige Kondratieff B-fase zo lang heeft geduurd, dat is omdat de powers that be - de Amerikaanse schatkist, de Federal Reserve, hun evenknieën in West-Europa en Japan, het Internationaal Monetair Fonds – regelmatig en stevig in de markt hebben ingegrepen om de wereld-economie te stutten: in 1987 (beurscrisis), 1989 (spaar-en-kreditecrisis), 1997 (de Oost-Aziatische crisis), 1998 (het wanbeheer van Long Term Capital Management), 2001-2002 (Enron). Ze hadden lessen getrokken uit de vorige Kondratieff B-fases, en ze dachten dat ze het systeem konden verslaan. Maar daaraan zijn intrinsieke grenzen. Die hebben we nu bereikt, zoals Henry Paulson en Ben Barnake tot hun spijt en wellicht zelfs verbazing moeten vaststellen. Deze keer zal het niet zo makkelijk zijn, en wellicht zelfs onmogelijk, om het ergste af te wenden.

In het verleden kroop de wereld-economie na een depressie steeds weer uit het slop, dank zij innovaties die een tijd lang min of meer gemonopoliseerd konden worden. Als mensen nu voorspellen dat de beurzen wel weer zullen stijgen, dan is dat omdat ze denken dat dit ook deze keer zal gebeuren, net als in het verleden, eens alle schade door de bevolking is opgevangen. En misschien zal dat binnen een paar jaar ook effectief gebeuren.

Er is echter iets nieuws dat stokken in de wielen zou kunnen steken van dit cyclische patroon dat het kapitalistische systeem al 500 jaar kenmerkt. De structurele trends zouden de cyclische patronen kunnen verstoren. De fundamentele structurele tendensen van het kapitalisme als wereld-systeem laten zich op een grafiek weergeven als een opwaarts bewegend equilibrium. Het probleem is dat – zoals bij elk structureel evenwicht in elk systeem – de kurves na verloop van tijd geneigd zijn om zo ver af te wijken van het evenwichtspunt dat het onmogelijk wordt om ze nog terug in evenwicht te brengen.

Waarom is het systeem zo uit z'n evenwicht geraakt? Heel kort gesteld: omdat op 500 jaar tijd de drie fundamentele kosten van kapitalistische productie – personeel, inputs en belastingen – gestaag een steeds groter percentage van de mogelijke verkoopprijs zijn gaan vertegenwoordigen, zozeer dat het vandaag onmogelijk is geworden om nog de grote winsten uit quasi-gemonopoloseerde productie te halen die steeds de basis zijn geweest voor significante kapitaalaccumulatie. Dat is niet omdat het kapitalisme plots faalt om te doen waar het goed in is. Het is precies omdat het dat zo goed heeft gedaan dat het uiteindelijk z'n eigen basis voor verdere accumulatie heeft ondermijnd.

Als we zo'n punt bereiken komt het systeem op een tweesprong (een bifurcatie, om de taal van de complexiteitsstudies te bezigen). Het onmiddellijke gevolg is een sterke chaotische turbulentie, zoals ons wereld-systeem nu meemaakt, wat misschien nog zo'n 20 tot 50 jaar zal duren. Terwijl iedereen duwt en trekt in allerlei richtingen waarvan we denken dat ze op korte termijn voor ons het beste zijn, ontstaat uit de choas een nieuwe orde. Die kan twee alternatieve, zeer verschillende richtingen uit gaan.

We kunnen met zekerheid voorspellen dat het huidige systeem niet kan overleven. Wat we niet kunnen voorspellen is welke nieuwe orde er voor in de plaast zal komen, want dat zal het resultaat zijn van een schier oneindig aantal individuele vormen van druk. Maar vroeg of laat zal er een nieuw systeem geïnstalleerd worden. Het zal geen kapitalistisch systeem zijn, maar het zal ofwel veel slechter (nóg meer polariserend en hiërarchisch) ofwel veel beter (relatief democratisch en egalitair) zijn. De keuze van dat nieuwe systeem vormt de belangrijkste wereldwijde politieke strijd van onze tijd.

Wat onze vooruitzichten op korte en middellange termijn betreft: het is duidelijk wat overal aan het gebeuren is. De wereld wordt protectionistischer (vergeet de zogenaamde globalisering). De directe rol van de overheid in de productie wordt groter. Zelfs de VS en Groot-Brittanië zijn bezig banken en stervende grote industrieën gedeeltelijk te nationaliseren. We treden een fase van populistische, door regeringen geleide herverdeling binnen die zowel een links-van-het-centrum sociaaldemocratische als een extreemrechtse autoritaire vorm kan aannemen. En we betreden een fase waarin in elk land het sociaal conflict acuter zal worden, vermits iedereen strijdt om dezelfde, kleinere taart. Op korte termijn is dat, alles bij elkaar, geen leuk vooruitzicht.

(Uit het Engels vertaald door Marc-Antoon De Schryver. De oorspronkelijke tekst vind je hier).