Ludo De Brabander17 november 2008 – 15:51

De Congolese geschiedenis is belangrijk om de actualiteit te begrijpen, vooral in het licht van het geweld dat Oost-Congo in zijn greep houdt. Het valt evenwel op dat de historische rol van België en andere internationale actoren zoals de Verenigde Staten en Frankrijk onderbelicht blijven in onze berichtgeving. Bepaalde gebeurtenissen zouden echter in de context geplaatst moeten worden van de historische politieke, economische en morele schuld die ons land heeft openstaan bij de Congolese bevolking. Het moorddadig regime in Congo-Vrijstaat en de daarmee gepaard gaande plunderingen hebben danig grote schade berokkend aan het land dat deze nog amper te herstellen valt. Pas recent is er in bredere kring een zekere politieke wil om de werkelijkheid van Congo-Vrijstaat en het daaropvolgende staatskolonialisme aan een kritische blik te onderwerpen.

L’état c’est moi
In zijn voorwoord van ‘Koning Leopolds Alleenspraak’[1], een in striemend satire gedompeld pamflet van Mark Twain, schrijft Edmund Dene Morel: “Wat absolutisme aangaat is de ‘Vrije Congo-staat’ (die geen vrije staat, noch een protectoraat, noch iets anders is, maar eenvoudig een grote slavenfactorij) enig ter wereld. In handen van de koning zijn alle uitvoerende, wetgevende, financiële en rechterlijke bevoegdheden geconcentreerd. De absolute vorst van de Congo heeft geen enkel soort controle of rem. De Belgische regering was en is zijn medeplichtige.” Morel is aan het eind van de 19e eeuw werknemer van een scheepvaartmaatschappij in Liverpool. Een dochtermaatschappij heeft het monopolie op het goederenvervoer van en naar Congo Vrijstaat, een gebied dat tachtig maal de omvang van België heeft en dat door Koning Leopold II, dankzij de grootmachtenrivaliteit op de conferentie van Berlijn, als zijn persoonlijke buit is binnengehaald. Morel werd geregeld naar België gestuurd om toezicht te houden op het laden en lossen. Hij zag dat de schepen van zijn bedrijf volgestouwd waren met rubber en ivoor uit Congo en dat deze weer vertrokken met legerofficieren, vuurwapens, munitie en kettingen. Zijn conclusie: hier is geen sprake van handel maar van onderdrukking en slavenarbeid. Morel startte een internationale campagne tegen de wantoestanden met als resultaat dat er wereldwijd protest kwam. Dit zou er uiteindelijk toe bijdragen dat de Belgische staat Congo uit handen zou nemen van zijn koning, vlak nadat deze laatste tonnen documenten met bewijsmateriaal over de wreedheden had laten vernietigen.

Het is 100 jaar geleden dat er een einde kwam aan Leopolds schrikbewind in Congo. Zijn standbeeld valt evenwel nog overal in het land te bewonderen. Dat hij verantwoordelijk was voor wellicht miljoenen Congolese doden wordt het liefst collectief verdrongen als “een opmerkelijk voorbeeld van de politieke van de vergetelheid"[2]. Archieven van de toenmalige onderzoekscommissie bleven tot in de jaren 1990 gesloten omdat ze schadelijk konden zijn voor de Belgische reputatie. De getuigenverklaringen droegen de stempel ‘ne pas à communiquer aux chercheurs’.[3]

Propaganda
Leopold II probeerde met propaganda de ware toedracht te verhullen, zoals met de lancering van het voor het buitenland bestemde tijdschrift La Vérité sur le Congo (de waarheid over Congo).[4] Ook de geschiedschrijving zat van meet af aan vol propaganda. Na de dood van Leopold II prezen en eerden de koloniale schoolboeken de koning als een groot man. Jonge Congolezen die een opleiding genoten als onderofficier in de Force Publique kregen er in een tekst van 1959 ingehamderd dat de geschiedenis “aantoont hoe de Belgen er door heroïsche daden in slaagden dit uitgestrekte grondgebied te creëren”. Ook de mythe van het verdrijven van de Arabische slavendrijvers werd volop van stal gehaald: “drie jaren van zelfopoffering, volharding, en onversaagde onverzettelijkheid om de meest humanitaire campagne van de eeuw op briljante wijze tot een goed einde te brengen en de gedecimeerde en uitgebuite volken van dit deel van Afrika te bevrijden”.[5] Kritiek op Leopold II en het kolonialisme werden afgedaan als lastercampagnes van jaloerse buitenlanders….

De Congolese kolonisatie werd met succes verkocht als een humanitaire missie. De koning wilde een einde maken aan de slavernij in Centraal-Afrika, de islam een halt toeroepen en het hele gebied ‘civiliseren’, zo luidde het officieel. In werkelijkheid was Leopold II uit op de Congolese rijkdommen, de ontsluiting van het gebied voor handel en persoonlijke verrijking. Het is pas aan het begin van de 20ste eeuw dat de schandalige wantoestanden via getuigenissen, campagnes en geschriften van mensen zoals Morel, Lefranc, Casement, Sheppard, Twain of Conrad de Britse en Amerikaanse publieke opinie bereikten.[6]

Wat de Arabieren werd verweten is in Leopolds Congo-Vrijstaat op grote schaal toegepast. In de rubberexploitatie werden de Congolezen tot dwangarbeid verplicht om zoveel mogelijk van de begeerde latex te produceren. De koninklijke enquêtecommissie, opgericht om de geruchten over de wreedheden te onderzoeken, noteerde toen volgende getuigenis in haar rapport (1905): “Als het stelsel dat de inboorlingen verplicht om gratis drieduizend arbeiders te Leopoldstad te eten te geven, nog vijf jaar voortduurt, dan zal de bevolking van dat district van de aarde weggevaagd worden.”[7] Volgens de ex-koloniale ambtenaar en diplomaat, Jules Marechal, die verschillende boeken publiceerde over Congo en de eerste was die de volledige documenten in de jaren tachtig kon inkijken, kregen de mensen die te weinig latex leverden de kogel. “Van de doden werd een hand afgehakt die de soldaten mee terugnamen naar hun kamp. Zo konden ze bewijzen dat ze de zwarte daadwerkelijk hadden gedood. (…) Van een van die straftochten kwamen de soldaten terug met 1308 handen”.[8] Deze gesystematiseerde politiek van verminking ontlokte bij de toenmalige socialistische leider Emile Vandervelde de opmerking dat de triomfbogen in het Jubelpark beter het “monument van de afgehakte handen” zouden worden genoemd.[9] De schuldigen van deze en andere wreedheden zijn nooit gestraft en nog steeds is het niet evident om deze situatie aan te klagen. Toen het standbeeld van Leopold II in Ekeren met rode verf werd beklad reageerde de districtsvoorzitter Ronny Kruyniers (Sp.a): “Ik ben geen grote fan van het koningshuis maar vandalisme is in geen enkel geval goed te keuren”.[10] Dat er pas in 2005 in het museum van Tervuren een tentoonstelling (‘Het geheugen van Congo’) plaatsvond die kritisch keek, zij het voorzichtig, naar de Belgische koloniale geschiedenis, spreekt dan ook boekdelen.

Eerstdaags verschijnt het nieuwe Vredescahier: 'Congo, overslevingsstrijd van een fragiele staat' (te bestellen via abo@vrede.be of door overschrijving van 10 Euro op 000-0956015-80 van vzw Vrede)
--------------------------------------------------------------------------------
Noten

[1] Mark Twain. Koning Leopolds alleenspraak. Belgisch kolonialisme in de Kongo. Amsterdam, Uitgeverij Pegasus, 1961
[2] Adam Hochschild. De geest van Koning Leopold II en de plundering van Congo. Amsterdam, Meulenhoff/Kritak, 1998, p.295
[3] Vertaling citaat: “Niet toegankelijk voor onderzoekers”. Adam Hochschild (1998).
[4] Luc Vints. Kongo made in Belgium. Beeld van een kolonie in film en propaganda.
[5] Geciteerd in Adam Hochschild (1998)
[6] Zie hiervoor het schitterend verslag en de getuigenissen van de critici van Congo in Adam Hochschild (1998)
[7] Mark Twain (1961)
[8] Interview met Jules Marechal in De Morgen, 27 november 1993. Onder het pseudoniem A.M. Delathuy schreef Marechal een aantal boeken. In 1988 publiceerde hij bij EPO: ‘Geheime documentatie van de onderzoekscommissie in de Kongostaat’
[9] Geciteerd in : Colette Braeckman. De wortels van het geweld. Berchem, EPO, 1997
[10] De Standaard, 25 juni 2007