Hij wil niet in zijn kot.

Op de dvd Zoologie van het Koninklijk Filmarchief staat een collectie stokoude filmpjes die de Antwerpse Zoo in de schijnwerpers plaatst. De oudste filmpjes zijn van het 1ste decennium van de 20ste eeuw en de jaren '20 en tonen naast beelden van de zoo ook de oude Antwerpse binnenstad. Zo zien we nog trams rijden over de Meir en karren die worden voortgetrokken door paarden. Dit alles in een groezelig, trillend en flikkerend zwart-wit.
We zien ook twee filmpjes uit de jaren '40. Het eerste van gedurende de bezetting waarin we mensen de Hitlergroet zien maken en mijn vermoeden is dat dit geen Duitsers zijn maar Antwerpenaren. Wat voor Antwerpenaren? Geen flauw idee. Duitsgezinden, bangerikken, of mensen zoals in het spreekwoord: "Als de koning passeert, buigt de wijze boer zijn hoofd en laat een scheet."

In het tweede filmpje, dat zich tijdens de bevrijding afspeelt, zien we dan Duitse officieren opgesloten in de dierenkooien, zonder dieren weliswaar.

Een ander speciaal filmpje is de amateur-opname van eind jaren '40, waarin niet de dieren maar de menselijke bezoekers de hoofdrol spelen. En hier gebeurde er iets raars met mij: de kinderen die ik zag, of de vrouwen veranderden soms in mensen die ik ken. Plots zag ik mijn vader als kind, wat uiteraard niet kan, want hij was nog niet geboren. Of ik zag een kindje dat zo hard leek op het dochtertje van een vriendin van mij dat het leek of ik naar een voorouder van dat kind keek, of in ieder geval een genetische verwant. Ik zag de vriendin van een goeie maat van mij terug als kind enz. Allemaal ingebeeld natuurlijk, mijn verbeelding sloeg op hol, maar desalniettemin maak je toch een soort tijdreis.
Dit is nog iets anders dan naar een oude Hollywoodfilm kijken. Dit is niet fictief en ver van je bed. Dit is het Antwerpen waarin velen van ons gedijen maar tegelijkertijd een Antwerpen dat niet meer bestaat. De mensen die in het filmpje figureren, komen mij vertrouwd over, en sommigen zijn misschien effectief bloedverwanten van mensen die jij of ik kennen.

En de oudere mensen die we zien, liggen al onder de groene zoden: hun rol is uitgespeeld. Hun lied is uitgezongen, net zoals dat van ons op een voorspelbare of juist lukrake dag.
Dit amateurfilmpje getuigt nog van iets merkwaardigs: de mensen zijn nog cameraschuw. Eens ze door hebben dat ze gefilmd worden, lijken ze zich betrapt te voelen, en kijken ze in de lens. Ze doen niet alsof er niets gaande is, ze acteren niet. Ze huichelen de aanwezigheid van de camera niet. Het is geweldig om het zelfbewuste meisje te zien flirten met de camera, of juist de jongens te zien die zich geen houding weten aan te nemen. Maar geen van allen doen ze alsof wat er gebeurt iets alledaags is. Nee, ze worden gefilmd! En ik vang geen zweem van cynisme op.
Ik voel dan ook enige Sartriaanse walging opwellen als ik denk aan de zelf-destructieve jongeren van Jackass of de promiscuë stelletjes in Temptation Island die zich laten filmen en doen alsof het de normaalste zaak van de wereld is. Ook Nietzsche zal met zijn Umwertung aller Werten wel een ander "waarden"loos nihilisme voor ogen hebben gehad dan dit ontaarde exhibitionisme dat zonder blikken of blozen "The Survival of the Coolest (sic)" propageert. Maar dit is noch de tijd noch de plaats...

Het beste filmpje in mijn ogen is dat van Gust. Ah, Gust, het icoon van de Antwerpse Zoo, wie herinnert zich hem nog? Vaag herinner ik mij nog flarden van mijn eigen zoo-bezoeken hoe we met een resem andere rekels de apen op stang joegen door ongelimiteerd op de ramen te kloppen, tot een zilverrug er wel genoeg van kreeg en zo hard op de raam terugklopte dat we dachten dat hij er los door zou kloppen en we van schrik alras terug over de reling sprongen waar we zonder toestemming overheen gekropen waren. Ik kan me Gust niet in levende lijve herinneren, wel dat de dag in de jaren '80 dat hij gestorven is, dit nieuws was. Was het voorpaginanieuws? Kwam het op het TV-journaal, ik weet het niet meer. Maar het was een mijlpaal in de geschiedenis van de zoo.

In het filmpje nu zien we Gust als éénjarige laaglandgorilla. Zijn antagonist is Aloïs Samson, zijn levenslange verzorger. En wat onmiddellijk met mij gebeurde toen ik het filmpje zag, was hoe menselijk ik Gust maakte. Die ogen. Als Samson hem de papfles geeft, lijk ik naar een mensenkind te zien. Gust laat zich als een baby schoon wassen door zijn verzorger. Als twee leeuwenwelpjes worden opgevoerd, is Gust jaloers als deze aandacht krijgen van Aloïs. Net zoals een peuter streelt hij hen eerder hardhandig en is hij hebberig op zijn teddybeer als ook de welpen hier mee willen spelen. Is het antropomorfisme dat je dit dier meer menselijkheid wilt toedichten dan het verdient? Feit blijft dat hedendaagse primatologen mensapen meer en meer eigenschappen toedichten die voorheen exclusief menselijk waren zoals altruïsme en cultuur.

Onze nauwste verwant is niet de gorilla maar de chimpansee en zijn neef de bonobo. De laatstgenoemde leeft in matriarchaten en is hyperseksueel. De eerste is oorlogszuchtig en aggressief. Een markant verschil tussen gorilla's en chimpansees is ongewild aangetoond door dierenrecht-activisten. Nadat ze - was het de zoo van Londen?- de kooien van de apen hadden opengemaakt, konden ze de volgende dag de chimpansees over gans de stad gaan zoeken terwijl de gorilla's nog steeds braaf in hun kooi zaten. (Bokito is hierop een uitzondering.)
Ook autisten voelen zich goed bij gorilla's waarbij mij een opvallende gelijkenis opvalt tussen de twee in de hoedanigheid van de contactgestoorde autisten enerzijds en de gorilla's die geen oogcontact maken anderzijds.

Terug naar het filmpje. Op een gegeven moment neemt Samson Gust mee naar buiten en zien we beiden terug op een grasperkje in de zoo omring door publiek. http://www.een.be/televisie1_master/programmas/e_diin_archief_r11_a02/in...
En ook dat is voer voor gedragswetenschappers zowel van mensen als dieren. Gust heeft een dekentje en een bal om mee te spelen, maar is al snel aan de haal met een speelgoedje dat hij in de wieg van het kindje van een omstaander gevonden heeft. Onder de omstaanders zien we kinderen, moeders en twee kwezeltjes, oftewel tante-nonnetjes. Gust nu loopt langs de rij kijkers en daagt de grote kinderen uit met uitgestrekte arm. Voor de wieg van een babytje trekt hij die echter direct in en gaat hij er met zijn rug naar toe zitten. Bijna beschermend en uiteraard zeer speculatief. We zien aan de andere kant het oudere meisje dat haar zusje weghoudt van Gust als deze te dicht nadert. Samson die Gust onmiddellijk wegtrekt van het publiek schijnbaar uit voorzichtigheid maar misschien ook om zijn exclusiviteit uit te drukken: als verzorger van Gust wil hij misschien het publiek jaloers maken dat hij de enige is die met hem mag omgaan en aanraken, en wil hij ook niet dat Gust contact maakt met anderen. Ver gezocht waarschijnlijk maar wat te zeggen van de twee begijntjes die vermanend hun vinger opsteken naar Gust, en zo tot in het absurde hun rol als vermanende en pedagogische dienaars van God bekleden. Of willen ze eerder het klassieke rollenpatroon op deze manier bevestigen naar de kijkende omstaanders toe?

Het filmpje eindigt met Gust die in zijn kooi wordt gestopt om te gaan slapen, wie zal het zeggen. Alleen hij wil niet. Gust wil absoluut niet in zijn kooi. Hij ontworstelt zich aan zijn verzorger en klimt op zijn kot, hij bijt in Aloïs' handen, niets spectaculair, het gebeurt allemaal omdat Samson het laat gebeuren. Als hij Gust dan terug in zijn armen heeft, zien we een vertrouwd beeld. Als een kind wordt Gust getroost en over zijn rug gestreeld. Als Gust uiteindelijk dan in zijn kooi opgesloten zit, zien we een hartverscheurend beeld. Gust kwijnt voor onze ogen weg en reageert niet op de verontschuldigende handelingen van Samson. Het beste wat ik van emo-tv gezien heb in jaren!

Er zijn nog wat anekdoten over Gust die het melden waard zijn en onder andere in het boekje staan dat bij de dvd inbegrepen is. Zo vinden we een fragment terug van Ramsey Nasr's stadsgedicht over de zoo dat betrekking heeft op Gust. En dan gaat het ook over zijn Cora: Gust met zijn éne arm rond haar en met de andere bonkend op het raam. Als volwassen zilverrug heeft Gust nooit voor nageslacht kunnen zorgen. Zijn viriliteit was in de kiem gesmoord toen hij als kleine aap een loodvergiftiging had opgelopen nadat hij al de verf van de tralies van zijn kooi had opgelikt. Hij zou steriel voor de rest van zijn leven zijn. Ook zou het dier na zijn aankomst uit Congo helemaal weggekwijnd zijn totdat Samson hem dus losliet in de zoo zelf op het grasperk.
De naam is ook een klein raadsel: in de haven is er een kraan die Grote Gust noemde en die was er zeker voor de aap. http://www.gva.be/Antwerpen/2000/artikel.asp?art={E34AB471-C427-4D87-83CE-CADEEC6F2EC1} Maar de vrouw van Aloïs Samson noemde Gusta, en dat is toch iets poëtischer. In een interview met GVA van enkele jaren geleden zei de vrouw dat die aap Samson zijn leven was, en dat zijzelf nog geeneens beschaamd zou zijn moest hij naar haar genoemd zijn. Aloïs Samson is ondertussen al jaren overleden dus van hem kunnen we het niet vernemen. http://www.gva.be/Antwerpen/2000/artikel.asp?art={076A9282-647D-4A60-A21B-556D2E6155AE}

De vergankelijkheid. Enige nostalgie werd me niet vreemd na het bekijken van deze korrelige zwart-witbeelden. Gust moet 's nachts overleden zijn aan een hartfalen. Hij was een vijfendertigtal jaar. Oud als je rekent in gorilla-jaren. Het filmpje dateerde uit begin jaren '50. In de jaren '80 was Aloïs Samson de eerste die Gust vond na zijn overlijden. Meer dan dertig jaar had hij voor die aap gezorgd. Zou hij gehuild hebben om de dood van zijn Gust? Heb je meer vriendschap van een gorilla dan van een hond of een kat? Ze worden in ieder geval ouder. En ze zijn nauwer verwant.aan ons. Ik word er zelf wat emotioneel van. Maar ook een gevoel van onbehagen overvalt mij door een perverse gedachte: jammer dat er geen beelden zijn van Aloïs Samson als hij zijn dode metgezel vindt, 's morgens in een grijze, grauwe stad zonder kleur.

Maar mijn verbeelding troost me, in mijn fantasie huilt Aloïs Samson oprecht als een klein kind. Zonder reserves, zonder camera.

Epiloog: de aap is er nog steeds. Zijn ingevroren lijk bevindt zich in de diepvries van de zoo.

Hij wil niet in zijn kot.
http://www.youtube.com/watch?v=WFN-rkZrct0