Straat-WC's in een nieuwe township van Anglo Platinum - foto raf custers

De mijnbouwfirma Anglo Platinum heeft geen vrienden gemaakt toen ze de platinum-mijn van Mogalakwena opende. Het bedrijf pleegde overleg met de mensen die de boerderijen bewoonden waar de mijn moest komen, het riep sociale bedrijven in het leven die nieuwe huizen moesten bouwen en hele gemeenschappen verhuizen. Maar dat was het dan ook. De Zuid-Afrikaanse Mensenrechtencommissie is kategoriek in haar oordeel: Anglo Platinum schiet ten aanzien van de oorspronkelijke bewoners schandalig tekort. “Als de gemeenschappen al zo fragiel zijn”, schreef de commissie in 2008 in haar rapport, “dan kan een mijnproject grote schade aanrichten”. Dat is precies wat in Mogalakwena gebeurde. Volgens de commissie pakte Anglo Platinum de zaken er verkeerd aan: het bedrijf verkoos compliance boven risk mitigation, het verkoos strikt binnen de reglementen te blijven maar het vergat permanent te sleutelen aan de gevolgen voor de mensen in de wijde omgeving. Daardoor wordt Anglo Platinum nu alléén nog als een slecht bedrijf gezien. De betrokken gemeenschappen vinden dat Anglo Platinum zich niets aantrekt van hun grieven en dat hun belangen voor de mijnmaatschappij van geen tel zijn. Dikwijls, erkent de commissie, zijn dat indrukken, maar de relatie tussen mensen en mensen is zo bedorven dat ook aan die indrukken en percepties niet meer te tornen valt, wat Anglo Platinum ook probeert.

Het gaat in Limpopo niet alleen over percepties, het loopt daar wel degelijk fout met de mijnbouw. Advocaat Richard Spoor neemt het in Zuid-Afrika al jàren op voor de slachtoffers van de mijnindustrie. Arbeiders die ziek werden in de asbestmijnen of in de chroomsmelterijen, vaak ook gemeenschappen die moeten wijken voor de mijnen. Begin de jaren 2000 won hij voor vele tientallen asbest-slachtoffers een proces tegen de firma Gencor die uiteindelijk haar verantwoordelijkheid afkocht met een compensatie van 460 miljoen Rand.

Spoor trekt zich ook de belangen aan van de bewoners in de traditionele tribal lands die aan de Bapedi toebehoren. “Toevallig is net in dat gebied het Bushveld-bekken ontdekt dat in de ondergrond ontzettend rijk is aan mineralen”, zegt Spoor in zijn kantoor in Nelspruit. “Daar is er nooit mijnbouw geweest. Maar nu zien we hoe mijnmaatschappijen op grote schaal met mijnprojecten beginnen in die tribal lands, en dat heeft heel zware sociale en economische gevolgen”.

Volgens Spoor mogen de mijnen doen wat ze willen omdat ze zogenaamd jobs en welvaart brengen en iedereen er beter van zou worden. Dat is bijzonder kortzichtig. Trouwens, vraagt Spoor, klopt de redenering nog als je alle externe kosten in rekening brengt? Daaronder verstaat hij alle kosten, gedragen door overheden en bevolking, om de mijnbouw mogelijk te maken en er de gevolgen van op te vangen. Maar ook de kosten op lange termijn, “want de mijnondernemingen putten de ertsen in de ondergrond uit maar ooit zullen die opgebruikt zijn” en dan heeft de Zuid-Afrikaanse samenleving er niets meer aan.

Zuid-Afrika springt erg permissief met zijn bodemschatten om en het land legt de mijnbouwindustrie in de watten.
Richard Spoor: “voor de mijnbouw wordt het land, dat eigendom is van de gewone mensen, onteigend. De mineral rights – uitbatingsrechten - worden sinds de tijd van de Apartheid en de Bantoestans verkwanseld. Ruzies met mijnmaatschappijen gaan heel dikwijls over landrechten, die aan zwarte gemeenschappen zijn onttrokken. Die gemeenschappen worden gemanipuleerd. De firma’s hebben de macht om mensen in de gemeenschappen en in de provinciale of lokale politiek te coöpteren. Wie meewerkt, krijgt voordelen; wie dwarsligt, wordt opzij geduwd. De mijnfirma’s krijgen de uitbatingsrechten voor niets. Er worden geen royalties betaald, de wet die royalties oplegde, is nooit toegepast. Dat is de situatie. We zitten met een regime dat uiterst voordelig is voor de mijnbouw maar slecht voor de mensen. Op lange termijn leidt dat tot verarming”.

Richard Spoor brandmerkt de mijnbazen in Zuid-Afrika ronduit als racists, thugs and bullies, racisten, schoften, bullebakken. Dat wordt hem uiteraard niet in dank afgenomen. Zoals overal elders in de wereld, worden ook in Zuid-Afrika de activisten die de wantoestanden aanklagen, gemuilkorfd. In 2006 vonden Anglo Platinum en African Rainbow Minerals dat het welletjes was geweest. Ze spanden een proces aan tegen Spoor wegens laster. Ze eisen dat hij zijn mond houdt en 3,5 miljoen Rand schadevergoeding betaalt. Het proces is nog altijd bezig.

Maar Spoor ziet niet in waarom hij zou zwijgen. “De mensen worden van hun land verdreven en gedumpt in townships. Dat leidt tot crimineel geweld, huiselijk geweld, sociale ontwrichting en het uiteenvallen van de gemeenschappen. Als ze in een huis van 30 m2 woonden, krijgen ze een nieuw huis van 30 m2. Ze hebben recht op een vergoeding van 20.000 Rand. Maar dat kan niet het totale verlies vergulden dat deze gemeenschappen lijden. Ik kan niet tegen onrecht, daarom zwijg ik niet”.

Spoor’s directe tegenstrever heet nu Anglo Platinum, “een reus met een cultuur van leugens. Bij Anglo mag er enkel goed nieuws verteld worden. De strakke hiërarchische structuur maakt dat de top niet weet wat er gaande is aan de basis. Daarom blijven ze ook maar volhouden dat ze aan duurzame mijnbouw doen”.

Anglo Platinum is een filiaal van Anglo American, een Britse mijngroep die bij de vijf grootste mijnbouwconcerns ter wereld behoort. De reputatie van de Anglo-groep kan je bezwaarlijk onberispelijk noemen. Anglo met zijn filialen heeft zich de afgelopen jaren, temidden van de rush naar mineralen, al net zo agressief op ertsen-voorraden gestort als alle andere grote mijnbouwers. AngloGold, een ander filiaal, heeft met zijn goudwinning in Mali aan pure roofbouw gedaan, zonder acht te slaan op de gevolgen voor de bevolking en het milieu; en AngloGold maakt zich nu klaar om zijn exploten in Noordoost-Congo te gaan herhalen.

En wat doet de top? Zorgt de top voor corporate governance? Legt de top maatschappelijk verantwoord ondernemen, zoals dat zo mooi heet, aan de dag? De top bekommert zich alleen om de return: investeringen moeten opbrengen voor de aandeelhouders. Overigens, dat moet toch wel even aangestipt, zaten er het voorbije decennium twee Belgen in de top van Ango American, en niet van de minsten. Van 1999 tot in mei 2002 was burggraaf Etienne Davignon als non-executive director lid van de Board; in maart 2002 kreeg ook Karel Van Miert met dezelfde titel een zetel in de Board, die hij nog altijd bezette toen hij in juni 2009 stierf. Zowel Davignon als Van Miert waren gewezen Commissarissen van de Europese Commissie. Daarom schakelde Anglo American hen in. Niet om omlaag te kijken naar wat er in Limpopo, Mali of Congo gebeurt.